موانع افزایش بهره وری تولید در بخش دیم کشاورزی

اخبار سبز کشاورزی؛ اراضی با کشت آبی و 2/48 درصد اراضی با کشت دیم بوده است. از کل اراضی برداشت شده در همین سال زراعی حدود 7/82 میلیون تن انواع محصولات زراعی برداشت شده است؛ به طوریکه 6/90 درصد میزان تولید محصولات زراعی متعلق به اراضی با کشت آبی و 4/9 درصد بقیه میزان تولید متعلق به اراضی با کشت دیم می باشد.

ملاحظه می شود با وجود بالابودن سطح زیر کشت دیم کشور ولی میزان تولید این بخش اختلاف معنی داری با بخش تولیدات آبی کشور دارد. یکی از دلایل مهم آن عدم سازگار بودن مدیریت زراعی دیم زارهای کشور با اقلیم کم بارش کشور است؛ یعنی در کشوری که میزان بارندگی سالانه آن طی سالهای اخیر از 250 به 230 میلیمتر رسیده است هنوز هم برای آماده سازی زمین خاک را زیر و رو میکنند و اندک رطوبت مانده در خاک را به جو می فرستند.

در صورتی که با روشهای بهینه بی خاک ورزی و استفاده از سامانه های اکوسیستم نگر کشاورزی حفاظتی می توان از همین رطوبت اندک استفاده بهینه نمود. حداکثر کاهش بارش سالانه در دوره 10 ساله اخیر منتهی به سال 1398 نسبت به دوره 50 ساله تا سقف 22 درصد کاهش نشان می دهد. حداکثر مقادیر کاهش بارش در استانهای غربی و جنوب غربی کشور گزارش شده است.

تحقق افزایش بهره وری (نسبت ستاده به نهاده) همه جانبه تولیدات کشاورزی در کشور نیازمند نگرش نوین و تغییر رفتار در نگاههای سنتی در بخش کشاورزی به ویژه اراضی دیم می باشد. همچنین نیاز به ابزارهایی است که یکی از آنها را باید کشاورزی مدرن دانست که در آن با استفاده از دانش و فناوری روز دنیا، بهره‌وری و تولید محصول در اراضی باغی، زراعی و واحدهای دامی و صنایع تبدیلی به بالاترین میزان می‌‎رسد.

افزایش جمعیت جهان و رشد مصرف، اهمیت کشاورزی در دهه های اخیر را بالا برده و باعث شده تا کشورها برای تامین امنیت غذایی خود، برنامه ریزی در حوزه اشتغال و کسب درآمد و رونق اقتصادی به فکر استفاده از یافته های علمی و تحقیقاتی و استفاده از فناوریهای و روشهای نوین در بخش کشاورزی باشند که موجب می شود تا بهره وری در این بخش ارتقا پیدا کرده و تولید محصولات به شکل معنی داری افزایش پیدا کند.

درسالهای اخیر، مدرن شدن اراضی دیم کشور و فاصله گیری از کشاورزی سنتی مبتنی بر استفاده از گاوآهن های برگرداندار و زیر و رو کردن خاک بیش از پیش حایز اهمیت شده است، چرا که افزایش تولید و در نتیجه افزایش بهره وری توام با حفظ خاک در بخش کشاورزی با استفاده از شیوه های نوین وعلمی و فناورانه محقق می شود.

خشک و نیمه خشک بودن کشور و کم بارش بودن کشور و تغییرات اقلیمی رخ داده و همچنین محدودیت خاک و قابل توجه نبودن میزان اراضی قابل کشت نیز ضرورت گام برداشتن به سمت کشاورزی مدرن و علمی در کشور را بیش از پیش نمایان کرده است.

گیاهان زراعی نقش عمده ای در تغذیه جمعیت جهان دارند و این موضوع به خصوص در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران مشهودتر است، سهم کودهای شیمیایی نیتروژنی و فسفره در رشد عملکرد گندم به ترتیب ۴/۲۵ و ۸/۸ درصد برآورد شده است و سایر عملیات به‌ زراعی سهمی معادل ۳۱ درصد در افزایش سالانه عملکرد گندم کشور دارند.

پس بیشترین نیرو و تمرکز ما باید بر روی عملیات به زراعی در اراضی دیم باشد؛ چون حتی اگر یک رقم بسیار مناسب با عملکرد بالا داشته باشیم ولی نتوانیم شرایط بهینه را از نظر بستر رشد برای این رقم فراهم نمایید حتی در صورت بارش مناسب به عملکرد پتانسیل آن نخواهیم رسید.

چالش ها و موانع زیادی پیش روی برنامه افزایش بهره وری و مدرن شدن کشاورزی دیمدر کشور وجود دارد که به طور خلاصه و به شرح ذیل به تعدادی از آنها اشاره می گردد:

1- یکی از بهترین روش‌ها برای تأمین امنیت غذایی کشور، توسعه کشت دیم است، از طریق این نوع کشت بدون هیچ‌گونه برداشت اضافی از منابع آبی تجدیدپذیر، ظرفیت‌ تولید محصولات اساسی کشاورزی افزایش خواهد یافت. در جهان 6۰ درصد از تولیدات کشاورزی بدون هزینه آب و از طریق کشت دیم انجام می‌شود؛ اما در ایران ۹۰ درصد محصولات به‌وسیله آب‌های تجدیدپذیر کشت می‌شود و با وجود ظرفیت‌های گسترده تنها ۱۰ درصد از محصولات کشاورزی به‌ شیوه دیم کشت می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد در مناطق مختلف کشور، امکان افزایش تولید در واحد سطح اراضی دیم بدون توسعه سطح زیر کشت برای تأمین محصولات اساسی وجود دارد.

2- خاک مهمترین منبع تولیدات مواد غذایی است که بیش از 95 درصد غذای ما را تولید می کند و یک منبع تجدید ناپذیر است. یک خاک خوب زراعی دارای ۵ درصد ماده آلی است که این میزان در خاک‌های ایران بسیار کم و بیش از 60 درصد خاکهای ما به ویژه اراضی دیم کمتر از 1 درصد ماده آلی دارند. علل عمده آن را می‌ توان خاک ورزیهای سنگین با استفاده از گاوآهنهای برگرداندار، فرسایش بادی و آبی خاک، عدم استفاده از کودهای آلی، کشت و کار غیر علمی، جمع آوری بقایای گیاهی و سوزاندن آنها و چرای مفرط دام عنوان کرد.

با توجه به شرایط اقلیمی ایران، روش منطقی و موثر، حفظ حاصلخیزی و افزایش مواد آلی خاک‌ها در مدیریت بقایای گیاهی و به ویژه جلوگیری از سوزاندن آنها می ‌باشد، امروزه سامانه های کشاورزی حفاظتی که پایه و اساس آن عدم دستکاری خاک و حفظ بقایای گیاهی روی سطح خاک مزرعه می باشد به عنوان یک رویکرد اکوسیستم نگر در جهت حفظ منابع پایه یعنی آب و خاک محسوب می گردد. باید در اراضی دیم به استفاده از سامانه های کشاورزی حفاظتی روی آورد و خاک را به هیچوجه دستکاری نکرد تا رطوبت خاک حفظ گردد.

3- توسعه استفاده از فن آوریهای جدید در زمینه کشاورزی حفاظتی و دقیق، توسعه الگوهای کشت هوشمند و استفاده از فن آوریهای کاربردی بذر از جمله برنامه‌های راهبردی موسسه تحقیقات دیم کشور برای تحقق کشاورزی دانش بنیان و پایدار باید در اولویت قرار گیرد. تحقق حمایت‌های لازم استان‌ها از شرکت‌های تولید کننده بذر مرغوب و گواهی شده و بوجاری شده، رفع موانع مشارکت بیشتر بخش خصوصی در تولید بذر و تحقق مالکیت خصوصی ارقام از چالش‌های پیش روی این همکاری هاست.

4- در تولید علم در حوزه کشاورزی در میان کشورهای سرآمد و مطرح قرار داریم اما در پیاده سازی یافته‌های علمی در این بخش کار زیادی داریم، باید تلاش کرد با پیوند بین مراکز تحقیقاتی کشاورزی و دانشگاه و جامعه کشاورزان به کمک علمی کردن کشاورزی و مدرن کردن این بخش پیش برویم.

یکی از چالشهای عمده شکاف عمیق بین مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی که ادعای تولید علم دارند با جامعه هدف خود یعنی کشاورزان وجود دارد و بیش از 99 درصد علم تولیدی مراکز و دانشگاهها در همان مراکز و در کتابخانه ها و مجلات می ماند و هیچگونه کاربردی برای کشاورزان ندارد.

5- باید از ظرفیت شرکت های دانش بنیان و مراکز تحقیقاتی به منظور مدرن سازی کشاورزی بیش از پیش استفاده کرد. از آنجا که سرزمین ما کم بارش است برای حفظ امنیت غذایی و پایداری اراضی دیم، نیازمند استفاده از شیوه های علمی و فناوری روز در زمینه استحصال آب باران موسوم به آب سبز در این حوزه هستیم.

6- کوچک بودن و پراکندگی اراضی دیم موجب افت تولید محصولات این بخش شده و همچنین عدم استفاده از فناوری و امکانات نوین در این اراضی باعث پایین بودن سطح بهره‌وری و سرمایه‌گذاری دراین بخش شده است. لذا توصیه می شود قوانین مدون برای حفظ یکپارچگی این اراضی تدوین گردد تا از تکه تکه شدن اراضی بزرگ دیم جلوگیری گردد.

7- خام‌فروشی محصولات کشاورزی دیم نیز مانند خام‌فروشی نفت، سبب می‌شود ارزش‌افزوده و درآمد ایران از فروش مواد خام بسیار کم‌تر از کشورهایی باشد که این مواد را فرآوری می‌کنند.لذا پیشنهاد می شود محصولات در حدامکان فرآوری شده تا ارزش افزوده آنان بیشتر نمایان گردد. توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی همواره مورد تأکید کشاورزان و فعالان این حوزه است.

هر ساله به‌ دلیل نبود این صنایع در استان‌ها مختلف شاهد هدر رفت سرمایه و تلاش کشاورزان هستیم؛ به‌ همین منظور افزایش بهره‌وری از طریق کاهش دورریز و ضایعات و توسعه صنایع تکمیلی و تبدیلی در بخش کشاورزی ضروری است؛ به‌ عنوان نمونه سالانه ۳۰ درصد محصولات کشاورزی به‌دلیل توسعه‌ نیافتگی صنایع تبدیلی و تکمیلی از بین می‌رود که ارزش این محصولات به بیش از پنج میلیارد دلار می‌رسد که با فرآوری این میزان ضایعات، می‌توان سالانه غذای لازم برای حدود ۱۵ میلیون نفر را تأمین کرد.

8- لازم است برنامه‌ریزی منسجمی برای افزایش تولید محصولاتی مثل گندم، حبوبات، دانه‌های روغنی، جو، ذرت دانه‌ای و…در اراضی دیم انجام شود و با استفاده از سیاست‌های خرید تضمینی و اجرای قوانین مرتبط با آن، از این حوزه حمایت شود.

9- به‌منظور مدیریت صحیح و به‌روز محصولات کشاورزی دیم و انبارهای ذخیره محصولات توسط مسئولان وزارت جهاد کشاورزی، ضروری است سامانه‌های موجود در وزارت جهاد کشاورزی یکپارچه شود و سامانه‌ای جامع شکل بگیرد. همچنین کشاورزان به بخشی از اطلاعات این سامانه دسترسی داشته باشند تا بتوانند از این طریق برای میزان و نوع تولید محصول کشاورزی خود برنامه‌ریزی دقیق و مناسبی داشته باشند.

10- در کشورهای مختلف، کشاورزی دیم از بخش‌های راهبردی محسوب می‌شود و کشورها هر ساله یارانه‌های متعددی را برای حمایت از این بخش و تأمین امنیت غذایی خود در نظر می‌گیرند. در کشور ما نیز با توجه به مشکلات متعدد در بخش تولید، مسئولان باید با حمایت همه‌جانبه‌ای از کشاورزان در جهت تحقق شعار سال گام بردارند؛ چراکه درحال‌حاضر بسیاری از تولیدکنندگان به‌دلیل موانع و مشکلات موجود سرمایه خود را از دست دادند.

11- واگرایی و جزیره ای عمل کردن در بخش کشاورزی نتایج مثبتی از خود برجا نمی گذارد، اگر می خواهیم کارهای مثبتی انجام دهیم بایستی به صورت گروهی و کار تیمی و جمعی با محوریت معاونت بهبود تولیدات گیاهی استان، ارقام جدید را به پهنه های تولید انتقال داده و در راستای تحقق اهداف تولید پایدار گام های موثری برداریم.

12- کارشناسان پهنه باید با در نظر گرفتن شرایط و استعدادهای مختلف مناطق گرمسیر و سردسیر استان، میزان بذر مورد نیاز برای کشت گندم در شهرستانها را برآورد و به اطلاع کارشناسان و محققین مرکز تحقیقات برسانند تا اقدامات کارشناسی در این زمینه به عمل آید.

13- اگر بتوانیم تولیدات دیم محصولات کشاورزی استان را با تغذیه به موقع، مبارزه با آفات و بیماریها و مدیریت آب سبز به موقع از یکهزار و ۲۰۰ کیلوگرم به یکهزار و ۳۰۰ کیلوگرم در هکتار ارتقاء دهیم یعنی فقط ۱۰۰ کیلوگرم افزایش تولید داشته باشیم در این صورت افزایش بهره وری در واحد سطح با شیب ملایم اتفاق خواهد افتاد.

14- باید دانسته‌های خود را به صورت عملیاتی به کشاورزان منتقل کنیم. اطلاعات کشاورزان باید به روز باشد، محققان ما باید روش های به زراعی و به نژادی را در تحقیقات خود مدنظر قرار داده و ارقام مناسب سازگار با شرایط دیم و روش های مناسب به زراعی را در مزارع خود کشاورزان پیاده کرده و برای آنان الگوسازی نمایند.

15- لزوم جدا سازی ماشینهای آماده سازی زمین و کاشت در اراضی دیم به لحاظ ساختار خاک و کم بودن بقایای گیاهی و کمبود ماده آلی در این نوع خاکها از اراضی آبی یک ضرورت است و به هیچوجه نباید از ماشینهای تهیه زمین و کاشت اراضی آبی در اراضی دیم استفاده نمود.

دکتر محمد اسماعیل اسدی

پژوهشگر و مروج بین المللی سامانه های کشاورزی حفاظتی کشور-گرگان- استان گلستان