پاپوش‌های اناری‌رنگ گیلانی‌ها به خاطره‌ها پیوسته است
چموش‌هایی که از پا درآمدند
احیای هنر چموش‌دوزی به کاربردی کردن این پاپوش برای سلیقه‌های امروزی بستگی دارد
اخبار سبز کشاورزی؛ گوشه‌نشین موزه‌ها شده است و گاهی هم در تزئین سفره‌خانه‌های سنتی نقش بازی می‌کند. «چموش» یا همان پای‌افزار سنتی گیله‌مردان و گیله‌زنان حالا دیگر مشتری ندارد.
این پاپوش سنتی که روزگاری برای خودش رونقی داشت و هنرمندان به دوخت این کفش تمام‌چرمی مشغول بودند، حالا به سرنوشت کلاش (پاپوش سنتی کردستان) دچار شده و یکی از هنرهای دستی در آستانه فراموشی است.
«چموش» کفش تمام‌چرم و بدون پاشنه خطه سرسبز گیلان است و اکثر روستاییان، دامداران و کشاورزان گیلانی از چموش استفاده می‌کردند. چموش‌دوزان سالخورده گیلانی سال‌هاست حرفه‌شان را عوض کرده‌اند و به‌جای چموش‌دوزی، یا فروشنده کفش‌های چینی شده‌اند یا به صنف دیگری رفته‌اند.
چموش چیست؟
در عکس‌های به‌جامانده از میرزاکوچک‌خان جنگلی می‌توان رد پای «چموش» را دید. این پای‌افزار به‌دلیل ساخته شدن از جنس چرم، عایق بسیار مناسبی در برابر رطوبت زمین‌های خیس گیلان است و روزگاری به‌عنوان بهترین، بادوام‌ترین و زیبا‌ترین پاپوش مردم این دیار مورد استفاده قرار می‌گرفت.
«چوموش» در گیلکی و «چاموش» در گویش مردم ماسوله و «چموش» در زبان فارسی کفش سبک و راحتی بود که به مردم به‌ویژه شکارچیان و کوه‌نشینان این امکان را می‌داد که تیزپا در جنگل و کوه حرکت کنند. نوع متداول چموش، دارای بند و تسمه‌های بلند است که به ساق پا پیچیده می‌شود که به شکار چموش معروف است و نوع دیگر فاقد تسمه و بند است، ولی همانند نوع قبلی نوکی عقابی و برگشته دارد.
در تالش دو نوع چموش دوخته می‌شد که نوع مرغوب آن ختنی و نوع نامرغوب آن که از پوست دباغی‌شده دوخته می‌شد، «مازرده» نام داشت. به‌مرور زمان که دوختن و استفاده از چموش از رونق افتاد، نوعی دیگر از آن به‌وجود آمد که از لاستیک تهیه می‌شد و به آن رزین چموش می‌گفتند. شکل و شمایلی که کم‌کم در بازار مد و لباس جای خود را از دست داد و با سلیقه جوانان امروزی همراه نبود.
کارخانه‌های کفش هم انواع و اقسام کفش‌های پلاستیکی و چرمی را به بازار آوردند که هم زحمت کمتری برای تولید داشت و هم ارزان‌تر بود.
چموش معمولاً از چرم ساده و بدون رنگ تهیه می‌شد. برای چموش رنگی هم چرم را با رنگ گیاهی مثل پوست انار، رنگ می‌کردند.
چموش‌ها به رنگ قرمز، سبز، سفید، استخوانی، قرمز و قهوه‌ای یا ترکیبی از این رنگ‌ها بودند. چموش اصیل از چرم دباغی‌شده گاومیش برای مردان و چرم دباغی‌شده بز برای زنان درست می‌شد. بیراه هم نبود که در کنار کارگاه‌های چموش‌دوزی، دباغ‌خانه هم دایر باشد.
دباغان هم کمابیش به سرنوشت چموش‌دوزان دچار شدند. به گواهی اسناد قدیمی، چموش‌دوزی یکی از صنایع‌دستی گیلان است که عمر آن به چند صد سال می‌رسد. خنک نگه داشتن پا در فصول گرم و گرم نگه داشتن پا در فصول سرد سال از جمله ویژگی‌های منحصربه‌فرد چموش است.
خاستگاه چموش
معروف‌ترین چموش‌دوزان گیلان در شهر ماسوله بودند و بیشتر چموش‌های مورد استفاده مردمان این استان به‌خصوص اهالی منطقه فومنات (غرب گیلان) به دست آنان تهیه می‌شد.
در بازار سنتی شهر ماسوله، راسته‌بازاری هست که به «چاموش‌دوز راسته» معروف است. در این راسته‌بازار، چموش‌دوزان، پای‌افزار سنتی گیلان را تهیه می‌کردند.
روستاهایی چون چاموش‌دوزان در ماسال و شاندرمن یا چارق‌دوزی‌محله در لاهیجان یا چاموش‌محله در خانقاه ماسال نشان می‌دهد که چموش‌دوزی در این محله‌ها رواج داشته است.
در برخی نقاط گیلان همچون روستای قاسم‌آباد در شهرستان رودسر و روستای دیوشل در شهرستان لنگرود نیز چموش تولید می‌شد، ولی بقایای این صنعت در ماسوله ماند و چموش‌دوزی و تهیه چرم، یکی از صنایع فعال در ماسوله بود.
آسیاب‌های آبی ماسوله، فقط برای آرد کردن گندم نبود. یکی از آسیاب‌ها، پوست انار را به‌منظور رنگ کردن چرم چموش آسیاب می‌کرد تا در صنعت رنگرزی استفاده شود.
راه و رسم چموش‌دوزی
هنر چموش‌دوزی شیوه خاص خودش را داشت و صبر می‌طلبید. برای تهیه چرم مورد استفاده چموش، پوست گاو و بز را به دباغ‌خانه می‌آوردند، اول آن را نمک می‌زدند، بعد در آهک می‌خوابانیدند، سپس موی آن را برمی‌داشتند و آنگاه در آب انار ترش، پخته و در حوض می‌انداختند تا پوست رنگ بگیرد.
بعد از آن چرم را روی تخت انداخته، لوله می‌کردند، سپس در آب فرو می‌کردند تا شوری آن برود، بعد در کنار هم آویزان می‌کردند تا هوا بخورد و خشک بشود.
بعد از این مرحله پوست را صاف می‌کردند و دوباره آن را در آب می‌انداختند. سپس آن را روی تخت خوابانیده، آن را شلفا (یک نوع ضربه زدن به پوست) می‌زدند و محصول به‌عمل‌آمده را تحویل چرم‌فروشان و کفاشان می‌دادند. علاوه‌بر چرم گاو دباغی‌شده، نخ قالیبافی، کاموای رنگی، پارچه چسب و موم هم برای چموش‌دوزی لازم بود.
سندان چوبی، مشته، درفش، سوزن، تکه چرم به‌عنوان انگشتانه، گازن (نوعی چاقو)، شفره (کارد بزرگ)، قالب‌های چوبی، الگوهای مقوایی، سنگ کوچک و یک ظرف آب هم جزو ابزارهای چموش‌دوزی به حساب می‌آمد.
