راز مجسمه شاپوردختک

معمای تندیس برنزی «شاپوردختک» ساسانی هنوز حل نشده است. در روزهای گذشته یکی از باستان‌شناسان با انتشار تصویر این مجسمه از نمایش این اثر ایرانی در موزه امیر قطر خبر داده و گفته بود که این تندیس از فارس قاچاق شده و به مجموعه آل ثانی راه یافته است.

اخبار سبز کشاورزی؛ انتشار این خبر همزمان با نمایش سنگ‌نگاره ساسانی توقیف‌شده در فرودگاه لندن در موزه بریتانیا، به واکنش برخی باستان‌شناسان و فعالان میراث فرهنگی انجامید. بسیاری از قاچاق دوباره میراث ایران و نمایش آن در موزه‌های خارجی ابراز تأسف و شگفتی کردند، برخی گفتند نمایش این اثر مربوط به سال ۲۰۲۰ است و برخی دیگر در اصالت آن تردید کردند.

این داستان همچنان رازآلود است اما جست‌وجوهای تازه نشان می‌دهد مجسمه منسوب به شاپوردختک ساسانی مربوط به مجموعه احمد الصباح کشور کویت بوده و آخرین‌بار در سال ۲۰۲۱ در نمایشگاهی در موزه ملی قطر به نمایش درآمده است.

مجسمه منسوب به شاپوردختک ساسانی مربوط به مجموعه احمد الصباح کشور کویت بوده و آخرین‌بار در سال ۲۰۲۱ در موزه ملی قطر به نمایش درآمده است

روزنامه پیام ما سه روز پیش در گزارشی به نقل از علیرضا جعفری زند، از نمایش مجسمه‌ای مربوط به شهبانوی ساسانی، نوه شاپور در مجموعه «آل ثانی» خبر داده بود؛ تندیسی از زنی کلاه بر سر که دست راستش از مچ و دست چپش از بازو قطع شده و ردایی بلند بر تن دارد.

این باستان‌شناس گفته بود: «تاکنون از دوره ساسانی چنین اثری رونمایی نشده است. در سایت‌های باستان‌شناسی نیم‌تنه از پادشاهان ساسانی کشف شده، اما هرگز تندیس برنزی کاملی از زن ساسانی یافت نشده بود. من مطمئن هستم که این مجسمه در فارس پیدا شده است.»

موزه قطر، ۲۰۲۰-۲۰۲۱

جست‌وجوی تصاویر این مجسمه، ما را به سایت‌های خبری کویت می‌رساند و خبری درباره نمایشگاهی از آثار مجموعه «الصباح» در موزه ملی قطر. آبان سال ۹۹ یعنی تقریباً دو سال و نیم پیش در خبرها گفته شده بود این نمایشگاه برای گرامیداشت روابط کویت و قطر و نمایش تاریخ هنر اسلامی برگزار می‌شود. عنوان نمایشگاه هم این بود: «شکوه شرق باستان: آثار باستانی مجموعه الصباح».

بنا شد در این مجموعه که شیخ ناصر صباح الاحمد الصباح و شیخ حصه صباح السالم الصباح در کویت گردآوری کرده‌اند، بیش از ۱۷۰ شیء به نمایش درآید تا نمایی کلی از فرهنگ و هنر جهان باستان ارائه شود و بینشی تازه درباره ریشه‌های هنر اسلامی ایجاد کند.

براساس این خبر اشیایی که در این مجموعه گردآوری شده‌اند از هزاره سوم پیش از میلاد تا قرن پنجم میلادی قدمت دارند و جواهرات و زیورآلات (انگشتر، گوشواره، گردنبند، آویز، دستبند، سگک و دکمه)، اثاثیه منزل (کاسه، جام، کوزه، تنگ آبخوری) هستند. فنجان‌ها، ریتون‌ها، بطری‌ها، ظروف و قالیچه‌ها، پیکره‌های انسانی و جانوری و اشیای آیینی و تزئینی و نگین‌های تراشیده‌شده و مهرها را در برمی‌گیرد.

در این خبرها به مولاژ، کپی یا غیراصل بودن آثار به نمایش درآمده اشاره نشده است، اما بر قدمتشان تأکید شده. در کاتالوگ معرفی این اثر با عنوان «مجسمه برنزی زن ساسانی» به شماره ۹۳، نیز این اطلاعات آمده است: ایران، دوره ساسانی، حدود ۳۰۰ بعد از میلاد، طول: ۱۰۲.۷ سانتی‌متر، عرض: ۲۷ سانتی‌متر، ریخته‌گری برنز.

شیخه المیاسه، دختر حمدبن‌خلیفه آل ثانی، رئیس موزه‌های قطر درباره این نمایشگاه گفته بود: «از کویت برای به اشتراک گذاشتن گنجینه‌های شگفت‌انگیز خود با جامعه سپاسگزاریم. مشارکت بین موزه‌های قطر و دارالأثر الاسلامیه نشان‌دهنده دوستی مشترک بین جوامع و ملت‌های ما است».

دارالأثر الاسلامیه، همان خانه آثار اسلامی کویت است که السالم الصباح و همسرش ۲۰هزار اثر هنری اسلامی را در آن گردآوری کرده‌اند.

شیخ حصه، مدیر خانه آثار اسلامی و یکی از مالکان مجموعه الصباح گفته است: «من و همسرم شیخ ناصر از به اشتراک گذاشتن این نمایشگاه با مردم قطر بسیار خوشحالیم. نمایشگاه شکوه شرق باستان نمایی اجمالی از هنر، تاریخ و فرهنگ خاور نزدیک باستان را ارائه می‌دهد. به بازدیدکنندگان این امکان را می‌دهد تا چالش‌های هنری را که مردم در ۴۰۰۰ سال پیش با آن روبه‌رو بوده‌اند ببینند و قدردانی کنند. خوشبختانه هنرمندان آن دوره، مجموعه آثاری را خلق کردند که تأثیر آن را بر هنرمندان معاصر نیز می‌توان دید».

به گفته او در ساخت اشیای مجموعه الصباح، موادی چون طلا، نقره، برنز، لاجورد، کارنلین، فیروزه، گارنت، عقیق، آمتیست، مروارید، کریستال‌های الماس، شیشه، عاج، سنگ مروارید و مینا به‌کار رفته و استفاده از چنین مواد گرانبهایی و ساخت نفیس این آثار، امکان نگهداری و ماندگاری این اشیا را برای هزاران سال فراهم کرده است.

طبق این خبر مجموعه الصباح تا ۳ فوریه ۲۰۲۱ (نیمه بهمن ۹۹) در معرض دید قرار گرفت. در گزارش‌های تصویری منتشرشده از این نمایشگاه، مجسمه منسوب به شاهدخت ساسانی هم پیداست.

شاید اصل نباشد

حامد وحدتی‌نسب، انسان‌شناس پیش از تاریخ، در روزهای گذشته که هنوز صحبت بر سر سنگ‌نگاره ساسانی و تندیس رازآلود شاپوردختک داغ بود، در صفحه شخصی خود به نقل از «یکی از باستان‌شناس موثق» نوشته بود که «مجسمه منتسب به شاپوردختک، نه به تازگی، بلکه در سال ۲۰۱۰ در موزه امیر قطر مشاهده شده است». او اضافه کرده بود: «مشاهدات از نزدیک حاکی از تقلبی بودن آن است».

وحدتی‌نسب حالا می‌گوید: «باستان‌شناسانی که این مجسمه را از نزدیک دیده‌اند، معتقدند که در عصر معاصر ساخته شده و ممکن است که به نام عتیقه به کلکسیون شخصی فروخته شده باشد».

علیرضا جعفری‌زند، باستان‌شناس دیگر اما پیش از این گفته بود: «در موزه امیر قطر اشیای ایرانی بسیاری به نمایش درآمده و نمایش تندیس شهبانوی ساسانی هم صد‌درصد قابل پیگیری است. این اثر مطمئناً از ایران خارج شده و پلیس بین‌الملل باید پیگیر بازگشت آن باشد. البته به‌تازگی وقتی اشیایی را از کشور خارج می‌کنند، در مقصد نهایی می‌گویند مثلاً از افغانستان به‌دست آمده و «ایران فرهنگی» را در نظر می‌گیرند، نه جغرافیای فعلی ایران را. این کار را می‌کنند تا پیگیری ممکن نشود. ایران تاکنون درباره این مجسمه برنزی اقدامی انجام نداده است، اما باید بلافاصله ادعای مالکیت را پیگیری کند.»

او همچنین از خروج تندیس موبد کرتیر (موبد بلندپایه زرتشتی در دوران ساسانی) از کشور و رسیدن آن به موزه میهو در کیوتوی ژاپن هم خبر داده و گفته بود: «پیداست که موبد کرتیر به دست قاچاقچیان اشیای فرهنگی از موزه میهو سر درآورده.»

وحدتی‌نسب معتقد است که میراث فرهنگی در قبال اشیایی مسئولیت دارد که جزو آثار اصلی کشور باشند و در غیر این صورت نمی‌توانند کار خاصی انجام دهند. «متولی اصلی‌ای که باید این موضوع را پیگیری کند و ناراحت باشد خود مسئول کلکسیون است. اثری که اصالت فرهنگی ندارد، مسئولیتی ایجاد نمی‌کند».

وحدتی‌نسب البته به توضیحاتش این را اضافه می‌کند: «بااین‌همه، درباره اثری که تا این حد واکنش‌برانگیز شده است، باید توضیح داد و میراث فرهنگی باید ابعاد ماجرای این تندیس را روشن کند.»

او ادامه می‌دهد: «درصورت اصل بودن مجسمه برنزی باید ابراز شگفتی کرد که چطور چنین اثری با این ابعاد از کشور خارج شده است.»

با وجود بازنشر گسترده این خبر در فضای مجازی و بحث میان باستان‌شناسان و دوست‌داران میراث فرهنگی اما وزارت میراث فرهنگی هنوز به این خبر واکنشی نشان نداده است. این سؤالات هنوز پابرجاست: با فرض اصالت نداشتن این مجسمه، آیا وزارت میراث فرهنگی در قبال جعل آثار کشور و ادعای نمایش آثار تاریخی ایران در بیرون مرز مسئولیتی ندارد؟ درصورت اصل بودن این اثر، سکوت این وزارتخانه در قبال خروج آثار و تملک آن در مجموعه‌های خصوصی خارجی به چه معناست؟ در نبود واکنشی رسمی از سوی متولیان میراث فرهنگی، ماجرای تندیس شاپوردختک همچنان یک معماست.