پارچه الیاف طبیعی که از یاد رفت
چراغ خاموش «متقال‌بافی»
معرفی مزایای استفاده از پوشاک الیاف طبیعی راهی برای زنده کردن هنر متقال‌بافی است
به گزارش اخبار سبز کشاورزی؛ بسیاری از مشاغل سنتی و صنایع هنری ایران با آن قدمت چند هزار ساله که ریشه در آب و خاک و ذهن و قلب تک‌تک ما دارند، این روزها صدای نفس‌های آخرشان را می‌شنویم و می‌روند تا برای همیشه در آلبوم خاطرات و تاریخ ایران جا پیدا کنند و فقط با فهرست طولانی از صنایع دستی فراموش شده ایران روبه‌رو شویم. به فهرست بلندبالای صنایع دستی رو به فراموشی که نگاهی بیاندازیم، انواع و اقسام پارچه‌بافی را می‌بینیم؛ از کارت‌بافی گرفته تا زری‌بافی. همگی هم یک علت اصلی یعنی ورود دستگاه‌های نساجی عریض و طویل و ده‌ها علت فرعی دارند. هنر متقال‌بافی هم از این قاعده مستثنی نیست؛ هنر پارچه‌بافی از الیاف طبیعی که این روزها در مزایای پوشاک الیاف طبیعی بسیار می‌شنویم.
پارچه یک دست سفید که با الیاف طبیعی درست شده باشد، تعریف مختصر و مفیدی است که از هنر متقال‌بافی ارائه داده می‌شود. پارچه‌ای که شاید چندباری اسم آن را از مادربزرگ‌مان شنیده‌باشیم در حالی که قصد داشته به بالش‌ها و تشک‌ها سر و سامانی بدهد. مقال‌بافی اما هنر خاص سرزمین چهارمحال و بختیاری بوده که از فراموشی آن حدود 60 سالی می‌گذرد و اگر راهی روستاهای استان شویم شاید یک نفر از بانوان موسپید کرده را ببینیم که هنوز متقال‌بافی می‌کند، اما نه مشتری دارد و نه هنرجو.
خاستگاه متقال‌بافی
معمولا هنرهای دستی در گوشه و کنار ایران رواج داشته و از جایی به جایی گذر کرده. برخی از هنرهای دستی اما بومی یک منطقه هستند که با توجه به آداب و رسوم و فرهنگ آن سرزمین شکل گرفته و وجود آن در سرزمین دیگر معنای خود را از دست می‌دهد.
برخی از هنرهای دستی هم با توجه به آب‌وهوا یا به عبارت دیگر شرایط اقلیمی هر منطقه به وجود آمده. درست مثل هنر متقال‌بافی که بومی چهارمحال و بختیاری است. هنری که روزگاری کمابیش همه زنان این منطقه زیر و بم آن را می‌دانستند و حالا فراموش شده است.
چهارمحال و بختیاری، مهد تولید بسیاری از صنایع‌دستی کشور به شمار می‌رود. عشایری بودن این استان و وجود منابع اصلی تولید صنایع دستی در آن موجب شده است که مردم استان از دیرباز در تولید صنایع دستی فعالیت کنند.
نگاهی به آمار و ارقام نشان می‌دهد که در حال حاضر فقط یک نفر در چهارمحال و بختیاری، متقال‌بافی را می‌داند و 6 دهه‌ای می‌شود که چراغ این هنر در زادگاهش هم خاموش شده است. از بین رفتن یک هنر به معنای از دست دادن شغل برای هنرمندانش است. هنرمندانی که راه دیگری را برای امرار معاش در پیش گرفتند یا با دنیای هنر برای همیشه خداحافظی کردند یا به سراغ هنری دیگر رفتند که مخاطبانش هنوز سرپا باشند.
در اینکه خاستگاه هنر متقال‌بافی چهار محال و بختیاری ذکر شده، شکی نیست اما در نگاه کلی‌تر می‌توان گفت هر کجا که مزارع کشت پنبه وجود داشته هنر متقال‌بافی هم رونق داشته و مردم در گذشته برای دوختن لباس‌های خود از این نوع پارچه استفاده می‌کردند.
پارچه متقال در زبان قدیمی لاتین، «fustaneum» یا «fustanum» و در زبان لاتین قرون وسطی، «pannus fustāneus» (پارچه متقال) یا «tela fustānea» (توری متقال) نامیده می‌شد؛ احتمالا نام خود را از شهر مصری «فسطاط» (Fustat) که در نزدیکی قاهره قرار دارد و در اصل تولیدکننده چنین پارچه‌هایی بوده، گرفته است. نوع اصلی پارچه متقال در قرون وسطی، شق و رق و باارزش بود که با نخ‌های تار لینن و نخ‌های پود پنبه بافته می‌شد.
پوشاکی از پنبه خام
لباس‌هایی که با متقال سفید و ساده دوخته می‌شد، یک پوشاک با الیاف طبیعی تمام و کمال بود، زیرا پنبه خام ماده اصلی متقال‌بافی بوده که از اصفهان به چهارمحال و بختیاری می‌آمده. زنان ابتدا پنبه را به‌صورت نخ می‌ریسیدند و سپس با استفاده از دار یا دستگاه متقال‌بافی آن را به شکل پارچه درمی‌آوردند.
بیشترین کاربری این صنعت دستی برای دوختن لباس‌های تابستانی و بهاری مردم چهارمحال و بختیاری بود. بسیاری از زنان با بهره‌گیری از پوست گردو، روناس و… نخ‌های پنبه‌ای را رنگ‌آمیزی می‌کردند. نخ‌هایی که با پوست گردو رنگ‌آمیزی می‌شد رنگ سیاه به خود می‌گرفت و نخ‌هایی که با روناس رنگ‌آمیزی می‌شد رنگ قرمز به خود می‌گرفت.
کاربرد متقال
پوشش مردم چهارمحال و بختیاری که از الیاف طبیعی تهیه می‌شده، بسیار پرآوازه بود و از متقال تهیه می‌شد. در تعریف آن می‌شود گفت که متقال نوعی پارچه است که از آن تن‌پوش‌های بهاری و تابستانی برای همه اعضای خانواده دوخته می‌شد. این نوع پارچه از خانواده کرباس اما از کرباس لطیف‌تر است. پارچه متقال به دلیل پرز ندادن و جذب رطوبت امروزه برای گردگیری و نظافت منزل هم پیشنهاد می‌شود.
متقال سبک، مقاوم و محکم است. هنگامی که خیس باشد، محکم‌تر می‌شود. دوخت این پارچه هم بسیار راحت است. برای تولید پارچه نخ را در یک دستگاه ریسندگی که دارای پدال بود قرار می‌دادند و زنان با بهره‌گیری از دست و پای خود پارچه‌ای تولید می‌کردند که یک دست سفید رنگ بود. با دوخت پارچه متقال لباس‌های مورد نیاز خانواده تهیه می‌شد.
علاوه‌براین به دلیل استحکام بالای متقال، برای دوخت متکا، بالش و تشک هم از آن استفاده می‌شده است. هر چند امروزه متقال پلی‌استر جای متقال طبیعی را گرفته، اما هنوز هم برای تهیه تمامی کالاهای خواب و نیز تزئینات خانه مثل روکش مبل و کوسن، استفاده از متقال طبیعی توصیه می‌شود.
مراحل بافت متقال
پنبه، ماده اولیه متقال‌بافی بوده و توسط ابزاری به نام چله به نخ تبدیل و نخ هم با دستگاه «وردی» یا «پدالی» به پارچه تبدیل می‌شد. سند متقال‌بافی هم به نام زنان خورده است و در پژوهش‌ها آمده که زنان چهارمحالی پشت دستگاه می‌نشستند و متقال می‌بافتند. تولید یک متر پارچه متقال حدود دو روز زمان می‌برد که با این یک متر پارچه برای کودکان لباس دوخته می‌شد./پیام ما
