ارتباط مختل پژوهش و حفاظت در کشور

چرا تحقیقات در ایران به حفاظت از حیات وحش منجر نمی‌شود؟

یکی از موضوعات مورد بحث در حوزه‌های مختلف از جمله حفاظت محیط زیست و گونه‌های وحشی، قطع ارتباط بخش پژوهش و بخش اجراست.

به گزارش اخبار سبز کشاورزی ؛ بخش زیادی از مطالعات و یافته‌های پژوهشی در حوزه اجرا به کار گرفته نمی‌شود که این یکی از محل‌های اختلاف بین پژوهشگران و مدیران اجرایی است. تنها در چند حوزه معدود، ارتباط نسبتا نزدیکی بین این دو بخش وجود دارد.

عده‌ای ایراد را متوجه بخش اجرا می‌دانند و معتقدند که در بخش اجرا، افراد علاقه‌مند به تکرار فعالیت‌های روتین و معمول خود هستند و کمتر انگیزه‌ای برای تغییر رویه دارند. برخی دیگر نیز علت این جدایی را، فاصله بخش پژوهش با واقعیت‌های اجرا می‌دانند و معتقدند بخش پژوهش با آنچه در واقعیت و روی زمین رخ می‌دهد بیگانه است و تولیداتش قابلیت استفاده اجرایی ندارد.

آنچه در ادامه می‌خوانید، نگاهی به این پدیده در حوزه حفاظت حیات‌وحش است. «دانیال نیری» از گروه مطالعاتی ابعاد انسانی منابع طبیعی دانشگاه تگزاس آمریکا و «پوریا سرداری» از گروه علوم زیستی دانشگاه سایمون فریزر کانادا با نگاهی به مقاله‌ای قدیمی، چالش‌ها، واقعیات و اشتباهات هر دو بخش پژوهش و اجرا را بررسی کرده‌اند.

بیش از یک دهه از انتشار مقاله‌ای با عنوان «چرا تحقیقات در ایران به حفاظت منتهی نمی‌شود» توسط محمد صادق فرهادی‌نیا و آرش قدوسی در مجله «یوزنامه» تحت انتشار انجمن یوزپلنگ ایرانی می‌گذرد (فرهادی‌نیا و قدوسی ۱۳۹۰).

در آن یادداشت اشاره شده بود که هدف نهایی یک تحقیق انجام مطالعه نیست بلکه رسیدن به نتیجه حفاظتی و حل مشکل است. به علاوه به این مهم پرداخته شده بود که رویکرد آموزش علم حفاظت در ایران چند بعدی (Multi-disciplinary) نبوده و روش‌های نوین مطالعه حفاظت آموزش داده نشده و در نتیجه اجرا نمی‌شوند. در نهایت نتیجه‌گیری نویسندگان این است که در چنین شرایطی علم به عمل نمی‌رسد. در دهه گذشته دانشجویان و محققین ایرانی مطالعات بسیاری را در زمینه‌های مختلف تنوع زیستی انجام داده و در مجلات معتبر داخلی و خارجی به چاپ رسانده‌اند.

با این وجود همچنان بحث مطرح شده در مقاله فوق مطرح است، ارزش افزوده این مطالعات برای حفاظت در ایران چیست؟ و آیا اساسا نسبت به دهه گذشته پیشرفتی در این زمینه رخ داده است؟ نویسندگان در این مقاله نگرانی‌ها و پیشنهادهای خود را در مورد مطالعات انجام گرفته و در حال انجام در زمینه تنوع زیستی ایران به اشتراک می‌گذارند.

پرده اول:‌ هدف از چاپ مقاله صرفا انتشار نیست

هر محققی از نظر اخلاقی موظف است تا نتایج تحقیقات خود را با سایر محققان به اشتراک بگذارد. این اشتراک‌گذاری در دنیای علم معمولا به شکل نگارش مقاله اتفاق می‌افتد. اما هدف از انتشار مقاله صرفا چاپ یک مطلب علمی ‌و بهبود رزومه نیست بلکه گذاشتن خشتی بر خشت‌های فعلی است تا دیوار علم بلندتر شود. اگرچه تولید علم همیشه نیکو است و محققان به آن علاقه‌مند هستند ولی هدف داشتن در انجام تحقیق و چاپ آن و یا به عبارتی همانطور که فرهادی‌نیا و قدوسی متذکر شدند، حل کردن یک مشکل بسیار مهم‌تر است.

به طور مثال مقاله‌ای که در ژورنال Ecological Solutions and Evidence در سال ۲۰۲۰ به چاپ رسید نشان داد اگر قلاده‌های خاردار بر گردن گاوهای اهلی نصب شود، می‌تواند تلفات گاوها در برابر حملات پلنگ ایرانی در شمال ایران را به صفر برساند (Khorozyan et al. 2020).

در این مقاله یک مشکل (Problem) شناسایی شد که تعارض پلنگ و دام بود و یک راه حل (Solution) در جهت رفع آن آزموده و ارائه شد. همچنین اصولاً ارزیابی اثربخشی اقدامات حفاظتی به عنوان تحقیق می‌تواند یکی از موضوعاتی باشد که شواهد کافی برای حفاظت را تامین کند ولی این اقدام کمتر در ایران به کار گرفته می‌شود.

ما معتقدیم این رویکرد حل مشکل به ندرت در مقالات محققان ایرانی وجود دارد و ایراد ذکر شده توسط فرهادی‌نیا و قدوسی همچنان پس از گذشت یک دهه پابرجاست. برای قدم برداشتن در حل یک مشکل باید خیلی قبل تر از چاپ مقاله برنامه‌ریزی کرد. باید ابتدا پرسش تحقیق را طرح کرده و سپس روش مطالعه را طراحی کرد.

در کنار این موضوع، امنیتی شدن فضای حفاظت از حیات وحش در ایران بعد از بازداشت فعالان و متخصصین حیات‌وحش چالشی جدی را بر سر راه محققان ایرانی گذاشته است

پرده دوم: اصول تحقیق

هر تحقیقی فارغ از دامنه مطالعاتی باید با یک سوال/مشکل شروع شود. در نتیجه یکی از مهارت‌های مهم برای هر محققی پیدا کردن تبحر در طرح سوال هوشمندانه، فنی و مشکل‌گشا است. محققان باید بدانند که دقیقا چه سوالی را می‌خواهند جواب دهند و به دنبال حل چه مشکلی هستند که آن را تبدیل به فرضیه کرده و نهایتا بتوانند به دنبال آزمون آن فرضیه بروند. برای پیدا کردن یک سوال و یا فرضیه مناسب در زمینه حفاظت، نه تنها باید درک عمیقی از نظریات بنیادی بوم‌شناسی و حفاظت داشت بلکه باید دانش نسبی از منطقه احتمالی مورد مطالعه و مشکلات آن داشت.

همان‌طور مهم است که پیش از اجرای تحقیق با مسئولان سازمان حفاظت از محیط‌زیست، مدیران مناطق، محیط بانان منطقه و سایر ذینفعان، ایده‌هایمان را به اشتراک بگذاریم و نقش تحقیق‌مان را در رفع مشکل مورد نظر پیش‌بینی کنیم. یکی از مواردی که در مقالات محققان ایرانی رایج است، نداشتن هدف مشخص برای پاسخ دهی به یک سوال و رفع مشکل حفاظتی بخصوص است. به طور مثال در دهه گذشته چندین مقاله در زمینه مدلسازی مطلوبیت زیستگاه خرس قهوه‌ای در نقاط مختلف کشور به چاپ رسیده است.

برخی از این مطالعات حتی به مرور مطالعات قبلی خود نپرداخته و یک روش را با داده کمابیش یکسان تحلیل کرده و گاهی حتی به نتایج متناقض رسیده‌اند اما آن را در مقاله بحث نکرده‌اند (Garshelis, 2022). آیا غیر از این است که حتی در صورت انتقال یافته‌ها به مدیران مناطق، آن‌ها بیشتر از اینکه آگاه شوند، از تضاد بین راهکارها، گیج خواهند شد.

پرده سوم:‌ تکنسین ابزار تحقیق یا متفکر مسلط بر نظریات

پس از داشتن سوال تحقیقاتی مشخص نوبت به اجرای آن است. در دهه گذشته بسیاری از مطالعات چاپ شده از ایران متکی به داده‌های گردآوری شده توسط دیگران بدون در نظر گرفتن عدم قطعیت (Uncertainty) است.

بحث عدم قطعیت، یک بحث گسترده و مهم در علم بوم‌شناسی و سایر علوم است و به این می‌پردازد که چگونه استفاده از داده نادقیق (inaccurate) می‌تواند از قطعیت مطالعات علمی ‌بکاهد. همینطور همچنان محل ایرادی که فرهادی‌نیا و قدوسی مطرح کردند قابل لمس است. بسیاری از روش‌ها که در کشورهای دیگر از جمله کشورهای همسایه به کار گرفته می‌شوند در ایران به بهانه قابل اجرا نبودن انجام نمی‌شوند.

در حالی که روش‌های بسیاری همچنان با توجه به شرایط ایران قابل اجرا هستند اما در دانشگاه‌ها آموزش داده نمی‌شوند و در نتیجه به ندرت به کار گرفته می‌شوند. به طور مثال روش Double Observer برای تخمین جمعیت سم‌دارانی که در اکوسیستم‌های کوهستانی زندگی می‌کنند که در پارک ملی گلستان برای تخمین جمعیت کل و بز (Capra aegagrus) با موفقیت به کار گرفته شد

به ندرت می‌توان مقاله‌ای را پیدا کرد که پیشنهادهای آن برای مدیر منطقه‌ای کارآمد باشد. اگر بخواهیم طبقه‌بندی کنیم، می‌توان پیشنهادها را در دو طیف: کلی‌گویی و رویابافی طبقه‌بندی کرد

(Ghoddousi et al. 2019). با وجود ارائه طرح تخمین جمعیت علفخواران توسط محققان ایرانی به سازمان محیط زیست همچنان به دلیل تصور پیچیدگی و دشواری از این روش‌ها استفاده نمی‌شود و تخمین جمعیت به صورت سرشماری سنتی با وجود تمام کاستی‌ها انجام می‌شود. ایراد دیگر به کارگیری اشتباه روش‌های معمول است. به عنوان مثال از بین انگشت‌شمار مطالعات اجتماعی صورت گرفته، تعداد بسیار کمی ‌پرسشنامه خود را براساس نظریه‌های علوم اجتماعی طراحی کرده‌اند و این باعث می‌شود اعتماد به نتایج مستخرج از آن تحقیق سخت شود.

به عنوان مثال پرسشنامه‌ای که تنها فاکتور نگرش (Attitude) را برای پیش‌بینی رفتار می‌سنجد دارای خطا است چرا که مطالعات متعددی در ابعاد انسانی حیات وحش نشان داده‌اند که نگرش به تنهایی نمی‌تواند رفتار انسان را پیش‌بینی کند (Dickman et al. 2013). همینطور بسیاری از مطالعات مطلوبیت زیستگاه بدون در نظر گرفتن مفروضات اولیه مدل‌ها (Assumption) و زیست‌شناسی گونه مورد تحقیق و زیستگاه آن انجام می‌شوند که نتایج این مدل‌ها صحت (Precision) و دقت (Accuracy) لازم را نداشته و برای بهره‌برداری در سیاست‌های حفاظت کارایی ندارند.

البته عدم ارتباط موثر بین محققان و مدیران نیز در عدم بهره‌گیری از این مطالعات بی‌تاثیر نیست‌ (پرده پنجم). بهره‌گیری از یک روش در هر علمی‌بیش از زدن چند دکمه در نرم افزار مربوطه و انجام تحلیل است. باید به تمامی‌مفروضات، نظریات پشت پرده و تاریخچه آن تسلط کافی داشت در غیر این صورت تفاوت محقق با یک تکنسین در چیست؟

پرده چهارم: خشت اول گر نهد معمار کج…

در فصل اول کتاب بوم‌شناسی: مطالعه تجربی توزیع و فراوانی نوشته دکتر کربز که به لطف استاد وهاب‌زاده می‌توان نسخه ترجمه شده آن را نیز در بازار یافت به این نکته اشاره می‌شود که مطالعات باید مانند ساختمانی طبقه به طبقه انجام شوند. به عبارتی تا ما دانشی از بوم شناسی پایه ای یک گونه نداریم، انجام تحقیقات پیشرفته‌تر خطا است.

به طور مثال اگر ما هنوز دانشی از پراکنش شنگ اوراسیایی (Lutra lutra) در کشور نداریم (طبقه اول)، انجام تحقیق در مورد تنوع ژنتیکی و یا مدل سازی مطلوبیت زیستگاه آن (طبقه پنجم) اولویت ندارد و مانند این است که طبقه پنجم یک ساختمان را قبل از طبقه اول آن بخواهیم بسازیم. مطالعات ژنتیکی اگرچه در جای خود و با توجه به سوال/مشکل مشخص خود می‌توانند بسیار مفید و ضروری باشند، اما قطعا با توجه به منابع محدود حفاظت و تحقیق در کشور اولویت اول برای شناخت بسیاری از گونه‌ها نیستند.

انجام تحقیق‌های اولیه برای هر گونه ای نیازمند کار میدانی است و پیروی از کشورهایی مانند آمریکا و کشورهای پیشرفته اروپایی که سال‌های متمادی پایش‌های سیستماتیک انجام داده و اطلاعات بسیار زیادی در مورد گونه‌های مختلف دارند راهگشا نیست.

در کشورهای ذکر شده، در بسیاری از موارد دانشجویان به تحلیل داده‌های جمع‌آوری شده طی سال‌های طولانی توسط سایر محققان/تکنسین‌ها می‌پردازند. اما این قضیه در ایران صدق نمی‌کند، ما همچنان حتی در مورد گونه‌هایی که بیشتر مطالعه شده اند داده قابل توجه و بلندمدتی نداریم. در اینجا تفکر نقادانه و کل‌نگر محققان و راهنمایی درست اساتید باید جلوی این سرمایه‌گذاری‌های اشتباه را بگیرد.

پرده پنجم: ارتباط بین متولی حفاظت و محققان

حلقه مفقوده دیگری که توسط فرهادی‌نیا و قدوسی اشاره شده بود تحت عنوان عدم ارتباط و دیالوگ بین مدیران مناطق و محققان همچنان بر جای خود استوار است. مقالات منتشر شده به ویژه مقالاتی که به زبان انگلیسی منتشر می‌شوند در بهترین حالت توسط طیف باریکی از متخصصین همان حیطه خوانده می‌شوند. خوش‌خیالی است که تصور کنیم مدیر منطقه‌ای که پایان‌نامه ما در آنجا صورت گرفته مقاله ما را در Google Scholar جستجو کرده و مطالعه کند. این وظیفه محققان و دانشجویان است که نتایج یافته‌های خود را به زبان فارسی و در قالب‌های دیگر مانند چاپ خلاصه تحقیق در روزنامه، شبکه‌های اجتماعی و یا به صورت وبینار به اشتراک بگذارد. ابزارهایی که زمان چاپ مقاله فرهادی‌نیا و قدوسی قدرت امروزی را نداشته‌اند.

پرده ششم: بلند پروازی در پیشنهاد راهکارها

ایراد بزرگ دیگری که در مقالات چاپ شده از ایران به کرات دیده می‌شود را اغلب می‌توان در انتهای پایان‌نامه و یا مقالات جستجو کرد، قسمت پیشنهادهای مدیریتی/حفاظتی.

به ندرت می‌توان مقاله‌ای را پیدا کرد که پیشنهادهای آن برای مدیر منطقه ای کارآمد باشد. اگر بخواهیم طبقه‌بندی کنیم، می‌توان پیشنهادها را در دو طیف: کلی گویی و رویا بافی طبقه‌بندی کرد. کلی‌گویی به پیشنهادهایی گفته می‌شود که فارغ از موضوع تحقیق می‌توان آن‌ها را به هر تحقیق دیگری نسبت داد مثل افزایش مساحت مناطق حفاظت شده، آموزش جوامع محلی. رویابافی به پیشنهادهایی گفته می‌شود که با توجه به شرایط اجتماعی-سیاسی-اقتصادی و به طور خلاصه کنونی ایران قابل اجرا نیست، مانند ارتقا یک شبه یک منطقه شکار ممنوع به پارک ملی و یا ایجاد یک پل روگذر برای حیات وحش بر روی یک جاده دوبانده.

بعضی از پیشنهادها را هم می‌توان در هر دو این طبقه‌ها گنجاند مانند ایجاد مناطق حفاظت شده. چنین پیشنهادهایی اگر هم به دست مدیران مناطق برسند بیشتر باعث کاهش اعتماد به محققان و تحقیقات علمی‌می‌شوند تا اینکه کارگشا برای مدیریت باشند. پیشنهادها باید موردی، کاربردی و قابل اجرا باشند. استفاده از چارچوب فکری مشهور SMART که در برنامه‌ریزی استفاده می‌شود، می‌تواند در پیشنهادهای حفاظتی نیز تا حدی کاربردی باشد.

پرده هفتم: موانع بر سر راه محققان ایرانی

کم‌لطفی است که از ایرادات فنی محققان حفاظت در ایران صحبت کنیم اما به چالش‌های پیش روی آن‌ها نپردازیم. موانع مختلفی بر سر محققان حیات وحش ایرانی وجود دارد مانند کم توجهی حکومت در ایران به مسائل محیط‌ زیست و در اولویت نبودن حفظ محیط زیست در حکمرانی. در کنار این موضوع، امنیتی شدن فضای حفاظت از حیات وحش در ایران بعد از بازداشت فعالان و متخصصین حیات‌وحش چالشی جدی را بر سر راه محققیان ایرانی گذاشته است.

با توجه به چالش‌های فوق و تحریم‌های ایران، که باعث ایزوله شدن ایران هم از نظر مالی و هم از نظر حمایت تخصصی شده است، حفاظت را در ایران با چالش روبرو کرده است. شرایط به گونه‌ای است که اگر نگوییم جذب منابع مالی خارجی غیرممکن است، قطعا چیزی نزدیک به غیرممکن است. همانطور که جمله معروفی در بین محققان حفاظت وجود دارد، حفاظت بدون پول تنها حرف زدن است (Conservation without money is conversation).

همینطور عدم ارتباطات و مراودات با کشورهای خارجی باعث شده است بخشی از چرخه بروز‌رسانی اطلاعات مفقود بماند. یکی از ایرادات این عدم ارتباطات چه از لحاظ کمک مالی و چه از لحاظ حمایت تخصصی این است که گاهی محققان یا حفاظت‌گراها به دنبال اختراع دوباره چرخ می‌روند و از پیشرفت‌های به ویژه عملی در حفاظت فاصله دارند.

به عنوان مثال بسیاری از دانشگاه‌های پیشرو علوم حفاظت پروژه‌هایی با هزینه خود در کشورهای در حال توسعه من جمله کشورهای همسایه ما انجام می‌دهند که به همکاری‌های پربازده، تولید اطلاعات از مناطق کمتر مطالعه شده و آموزش دانشجویان در این کشورها منجر می‌شود.

پرده آخر:‌ پیشنهادها

می‌توان نتیجه گرفت علیرغم گذشت بیش از یک دهه، کماکان چالش‌های مطرح شده در مقاله فرهادی‌نیا و قدوسی در بستر حفاظت ایران مطرح هستند. از زمان چاپ آن مقاله تاکنون، تغییرات و پیشرفت‌های زیادی هم در چارچوب نظری و هم روش‌شناسی، در علم حفاظت حاصل شده است.

به عنوان مثال جایگاه انسان در حفاظت پررنگ‌تر شده است و در نتیجه علم حفاظت بیش از پیش با سایر علوم همچون علوم اجتماعی، اخلاق، سیاست تلفیق شده است. همچنین با پیشرفت تکنولوژی، چهارچوب‌های تحلیلی برای روش‌های مختلف مانند روش نوین SCR (مخفف Spatially-Explicit Capture Recapture) برای تخمین جمعیت حیات‌وحش توسعه داده شده‌اند.

دانشگاه‌های بزرگ و معتبر در دنیا دایما در حال بروزرسانی مبانی تدریس شده در دانشگاه‌های خود هستند. اما متأسفانه در دانشگاه‌های ایران چنین چیزی دیده نمی‌شود و یا اگر می‌شود به کندی است. به عنوان مثال پیشنهاد می‌شود تدریس دروسی همچون علوم اجتماعی، اخلاق زیستی و فلسفه حفاظت با توجه به اهمیت بالا در داشتن دید کل نگر و سیستماتیک در چهارچوب درسی قرار بگیرند.

همچنین جنبه عملی و میدانی درس‌هایی چون بوم‌شناسی و زیست‌شناسی حیات‌ وحش و درس‌های تاکسونومیکی چون پستاندارشناسی در چارت درسی تعریف شوند.

همچنین ما پیشنهاد می‌کنیم که تفکر نقادانه که از مهمترین نیازهای امروزه یک محقق و دانشجو است در مقاطع مختلف تحصیلی آموزش داده شود. همچنین با توجه به پیشرفت تکنولوژی (مانند توسعه هوش مصنوعی)، افزایش جمعیت انسان و تغییرات کره زمین (مانند تغییر اقلیم)، بوم‌شناسی و حفاظت با چالش‌ها و نیازهای جدیدی رو ‌به ‌رو شده است و خواهد شد که پاسخ‌دهی به آن‌ها نیازمند یک تغییر بزرگ در دیدگاه و آموزش محققان نسل‌های آینده است (Malhi et al. 2023).

در نتیجه در ایران نیز نیاز به یک تغییر بنیادین در نگرش و آموزش نسل جدید حافظان طبیعت است. به عنوان مثال تغییرات اساسی در چارت درسی رشته محیط زیست و رشته‌های مرتبط با حفاظت مانند زیست‌شناسی جانوری پیشنهاد می‌شود.

تحقیق‌های آینده در ایران باید با توجه به مشکلات و چالش‌های موجود طراحی شده و پیشنهادهای ارائه شده به طور خاص مخصوص به همان تحقیق بوده و برای مدیران و متولیان حفاظت به شکل ساده ارایه شود.

نیاز به یک واسطه‌گر (Middle Man) برای ایجاد دیالوگ و بستر گفتگو بین محققان و مدیران سازمان است تا مشکلات مناطق و چالش‌های دانشجویان توسط دو طرف شنیده و کنکاش شود. این نقش می‌تواند توسط هریک از افراد از قبیل دانشجو، استاد دانشگاه، کارشناس سازمان حفاظت محیط زیست و یا حتی یک فعال محیط زیست ایفا شود.

در نهایت ما فکر میکنیم اگرچه از زمان چاپ مقاله فرهادی‌نیا و قدوسی، مقالات چاپ شده توسط محققان ایرانی از لحاظ کمی‌ و تا حدودی کیفی جهش قابل توجهی داشتند، اما در ایران همچنان کمتر به حفاظت می‌انجامند و همچنان نیاز است تلاش بیشتری برای کارایی این مقالات صورت بگیرد. اما انجام تحقیقاتی که به حفاظت منجر شود با توجه به شرایط ایران چالشی است.

ما با فرهادی‌نیا و قدوسی موافق هستیم که معیار عمل است و نه علم و همچنین معتقد هستیم که چاپ مقاله لزوما مساوی با تولید علم خوب نیست، علم بد هم وجود دارد که ضررش گمراهی و توهم پیشرفت علمی‌کشور است.

برای حفاظت موثرتر از ایران و تنوع زیستی کم نظیرش باید در رویکرد‌ها برای حفاظت در هر جایگاهی که هستیم تغییرات بنیادینی انجام دهیم و مشارکتی‌تر از قبل تحقیقات را جلو ببریم.