رشت، شهری زنده در شب

واکاوی یک جاذبه شهری که قرار است در فهرست یونسکو ثبت شود

قرار است میدان شهرداری، سبزه‌میدان، خیابان شریعتی و بخشی از خیابان سعدی با عنوان «مرکز تاریخی رشت» و تنها شهر زنده ایران ثبت جهانی شود

اخبار سبز کشاورزی ؛ رشت با اینکه عنوان‌ جهانی «شهر خلاق غذا در یونسکو» را از سال ۱۳۹۴ یدک می‌کشد و سال گذشته هم نامزد ثبت جهانی در حوزه صنایع‌دستی شد، حالا برای کسب عنوان دیگری تلاش می‌کند؛ چند روز پیش بود که «ولی جهانی» مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گیلان از تدوین پرونده‌‌ ثبت جهانی شهر رشت به‌عنوان تنها شهر زنده ایران خبر داد و گفت که قرار است این شهر شامل میدان شهرداری، سبزه‌میدان، خیابان شریعتی و بخشی از خیابان سعدی با عنوان «مرکز تاریخی رشت» و تنها شهر زنده‌‌ ایران ثبت جهانی شود. زندگی در رشت اما چطور و چگونه پیش می‌رود؟ و زندگی شبانه چه نقشی در زنده بودن آن دارد؟

می‌گویند «شهر باران‌های نقره‌ای» است؛ شهری که با حمله‌‌ شاه‌عباس به گیلان، مرکز حکومت این استان شد‌ و بعد از آن با پیشرفت در دوران قاجار، پل ارتباطی ایران و اروپا یا دروازه‌‌ ورود تمدن جدید به ایران تا نخستین شهرداری، نخستین راه‌آهن، نخستین چاپخانه، نخستین روزنامه، مدارس جدید، رونق هنر و نمایش و انجمن‌های زنانه در آن شکل گیرد. رشت یا بهتر است بگوییم شهری که مرکز نخستین استان شکل گرفته در ایران است، فشرده‌ترین شهر کشور از نظر نسبت جمعیت به وسعت هم محسوب می‌شود، شهر «شب‌های روشن» هم لقب گرفته است؛ زیرا همیشه تا پاسی از شب تردد و گشت‌و‌گذار در آن جریان دارد و رستوران‌ها و کافه‌ها و حتی گاری‌های کبابی برای مردم انواع غذاهای محلی را سرو می‌کنند.

رشت غیر از همه‌‌ این ویژگی‌ها بزرگترین مجموعه‌‌ پیاده‌راه‌ را هم در خود جای داده و به‌جای شلوغی و صدای بوق ماشین‌ها در بافت تاریخی شهر، شاهد قدم زدن‌ اهالی و گردشگران در‌ حال‌وهوای بازار و گاری‌های کبابی و چای‎فروشان است. نام خیابان مرکزی آن را «شیک» گذاشته‌اند؛ خیابانی که قدمتی چند ساله دارد و علت نامگذاری‌اش به سابقه‌‌‌ تولید پوشاک و رونق دوخت و طراحی لباس برمی‌گردد.

پاساژهایی قدیمی در این خیابان قرار دارند که روزگاری از برندهای تولید پوشاک کشور و مد و لباس بوده‌اند. شاید با همین ویژگی‌هاست که رشت به خوش‌پوشی، خوش‌خوراکی و خوش‌مشربی ساکنانش معروف شده. سبک زندگی، فضای سرسبز و تنوع غذا پیوندهای مشترکی بین رشت و گردشگران به‌وجود آورده؛ شهری که علاوه‌بر زیست روزانه در بافت تاریخی به زیست شبانه هم معروف است و بسیاری از مشاغل آن پس از غروب کارشان را شروع می‌کنند.

سبک زندگی، فضای سرسبز و تنوع غذا پیوندهای مشترکی بین رشت و گردشگران به‌وجود آورده؛ شهری که علاوه‌بر زیست روزانه در بافت تاریخی به زیست شبانه هم معروف است و بسیاری از مشاغل آن پس از غروب کارشان را شروع می‌کنند

«ولی جهانی» مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گیلان به «ایسنا» گفته است: «طی بازدیدی که قائم‌مقام وزارت میراث‌فرهنگی از شهر رشت داشت، قرار شد پرونده‌‌ ثبت جهانی شهر رشت با کمک شهرداری آماده و برای یونسکو ارسال و ثبت جهانی شود. فرآیند کار آغاز و قرار شد نشستی با مسئولان دستگاه‌های اجرایی داشته باشیم تا رشت شامل میدان شهرداری، سبزه‌میدان، خیابان شریعتی و بخشی از خیابان سعدی با عنوان مرکز تاریخی رشت و تنها شهر زنده‌‌ ایران که اقتصاد در آن شکوفاست، احیا و ثبت جهانی شود.»

اقتصاد شبانه و جریان زندگی

در کنار زندگی روزانه‌‌ رشت، آنچه این شهر تاریخی را از شهرهای دیگر ایران متفاوت کرده، زندگی شبانه است؛ همان نکته‌ای که به‌نظر می‌رسد عامل اصلی زنده بودن شهر به‌ویژه در بافت تاریخی باشد.

یک پژوهشگر: گردشگری صنعت بهانه است و شاید یکی از بهانه‌هایی که من گردشگر را مجاب می‌کند چند ساعت رانندگی کنم تا ۱۲ شب به رشت برسم، همین شب‌زنده‌داری باشد. موضوعی که در گذشته در میان اهالی شناخته شده بود و حالا تبدیل به یک جاذبه‌‌ عمومی در میان گردشگران شده است. این بهانه غیر از جاذبه گردشگری، یک بعد اقتصادی هم دارد و آن‌، اشتغال‌زایی و کارآفرینی است

سبزه‌میدان رشت از غروب جان دیگری می‌گیرد، درحالی‌که روزها هم پاتوق پیرمردهایی است که علاقه به شطرنج و تخته نرد دارند و گاه تا حدود ۲۰ نفر دور آن‌ها حلقه می‌زنند تا ببینند سرانجام کدامیک برنده‌‌ بازی هستند؛ میدانی که جایگاهی نوستالژیک در میان مردم رشت دارد و حتی روزهایی که بارانی نیست، میزبان اهالی و گپ‌وگفت آنهاست.

اغلب اهالی و حتی گردشگران از این میدان خاطرات زیادی دارند. گاری‌های کباب و دستفروشانی که چای آلبالو به مشتریان عرضه می‌کنند، درست در کنار میدان و در نقاط مختلف پیاده‌راه از سمت خیابان شیک به‌سمت خیابان تختی مستقر می‌شوند و بسیاری از مسافران به قصد چای آلبالوی آنها به این منطقه می‌آیند. گاری کبابی‌هایی که در رشت سابقه‌‌ طولانی دارند، حتی در روزهای بارانی میزبان شهروندان و گردشگرانی هستند که زیر سقف هتل ایران یا ساختمان شهرداری می‌ایستند و کباب‌گاری می‌خورند.

بازار سنتی رشت هم کمی آن‌طرف‌تر از سبزه‌میدان با بوی سیر تازه، زیتون و انواع سبزی محلی از دور هوش از سر رهگذران می‌برد. از سر تا ته بازار آوازهای گیلکی به گوش می‌رسد که محلی‌ها می‌گویند برآمده از آوازخوانی کشاورزان است. این جریان زندگی به همین ترتیب شب‌ها هم ادامه دارد؛ کاسبان کار می‌کنند و اهالی و گردشگران، گردش.

چرا شب‌زنده‌داری؟

درباره‌‌ شب‌زنده‌داری رشت روایت‌ها مختلف است، اما پدر گردشگری ایران، روایت دقیق‌تری از چرایی این زندگی شبانه و زنده بودن اقتصاد شهری در آن دارد. «مرتضی طالع ماسوله» در گفت‌وگو با «پیام ما» دلیل این زندگی را هم اقلیمی و هم فرهنگی می‌داند و توضیح می‌دهد: «از قدیم این‌طور بوده که رشت شب‌های زنده‌ای داشته و برخلاف بسیاری از شهرها که روزها فعال هستند، به‌ویژه در تابستان شب زنده‌دار است.»

او در توضیح دلیل اقلیمی شب‌زنده‌داری رشت می‌گوید: «هوای رشت روزها شرجی است و مردم برای تفریح و تفنن نمی‌توانند از خانه بیرون بیایند و کاسبان هم به همین دلیل در ساعت‌های شب برای کاسبی بیرون می‌آیند. به همین دلیل وقتی وارد شهر رشت می‌شوید از ساعت ۸ شب به بعد شلوغ‌تر می‌شود که این شلوغی تا اذان صبح هم ادامه دارد. این شب‌زنده‌داری گرچه ممکن است در جنوب هم به‌دلیل فرار از شرجی و گرما در شهرهایی مانند خرمشهر، آبادان، اهواز و بندرعباس وجود داشته باشد، اما به اندازه‌‌ رشت نیست. آنها تا صبح نمی‌مانند و نهایتاْ تا ۲ بامداد در خیابان هستند، اما در رشت این شلوغی تا صبح ادامه دارد.»

آن‌طور که طالع ماسوله توضیح می‌دهد شب‌زنده‌داری تجربه‌ای جهانی است که در اقلیم‌های مشابه چون اندونزی، مالزی، ویتنام، سنگاپور، برونئی و… هم دیده می‌شود: «علاوه‌بر کاسبان در تجربه‌‌ مشترک رشت و نمونه‌های خارجی، شهرداری معمولاً روزها اجازه فعالیت به دستفروشان را نمی‌دهد که پیاده‌روها را اشغال کنند، درحالی‌که شب‌ها اجازه‌‌ فعالیت دارند. حتی در برخی از نمونه‌های خارجی چون بانکوک که تازه عصر باز می‌شود، دستفروشان هر هنری که دوست داشته باشند، چه سنتی و چه مدرن، تولیدات خود را تا ۴ صبح می‌فروشند و نه شهرداری و نه مسئولان دیگر کاری با آنها نمی‌بینند. این شرایط نه‌تنها در جنوب بلکه در همسایگی رشت یعنی آستانه‌‌ اشرفیه، فومن یا بندرانزلی هم نمی‌بینید.»

رئیس بنیاد ملی توسعه‌‌ پایدار گردشگری ایران در توضیح عامل دوم شب‌زنده‌داری رشت یعنی دلیل فرهنگی هم توضیح می‌دهد: «کلاً در مناطق شمالی در مناطق روستایی شب‌نشینی یک رسم بوده است و اهالی این مناطق بعد از اینکه از کار و تلاش روزانه و کشاورزی فارغ می‌شدند، تفریح و تفننی داشتند، با همسایه‌ها جمع می‌شدند گپ می‌زدند و دور هم بودند. این فرهنگ شب‌نشینی به‌مرور از روستاها به شهر هم منتقل شد و حالا شهر رشت، نماد آن است.»

گردشگری، صنعت بهانه است

شما برای رفتن به هر منطقه‌‌ گردشگری دلیلی برای سفر دارید؛ دیدن یک اثر تاریخی، استفاده از آب‌وهوای خوب، خرید، تماشای دریا و هر دلیل و بهانه‌ای که موجب می‌شود شما از مبدأ به یک مقصد گردشگری سفر کنید؛ این عامل را غیر از در جاذبه‌های طبیعی و تاریخی رشت باید در شب‌زنده‌داری آن هم جست‌وجو کرد.

این، نکته‌ای است که رئیس بنیاد ملی توسعه‌‌ پایدار گردشگری ایران مطرح می‌کند:‌ «گردشگری صنعت بهانه است و شاید یکی از بهانه‌هایی که من گردشگر را مجاب می‌کند چند ساعت رانندگی کنم تا ۱۲ شب به رشت برسم، همین شب‌زنده‌داری باشد. موضوعی که در گذشته در میان اهالی شناخته شده بود و حالا تبدیل به یک جاذبه‌‌ عمومی در میان گردشگران شده است.» این بهانه غیر از جاذبه‌‌ گردشگری، یک بعد اقتصادی هم دارد و آن‌، اشتغال‌زایی و کارآفرینی است.

«مرتضی طالع ماسوله‌» توضیح می‌دهد:‌ «در رشت خیلی‌ها با همین کسب‌و کارهای روزانه و شبانه توانستند به اشتغال و درآمد برسند و درواقع، جریان زندگی به‌ویژه زندگی شبانه در رشت توانسته است توسعه‌‌ جامعه‌‌ محلی را هم رقم بزند.»

نکته‌‌ دیگری که از نگاه این پژوهشگر دور نمی‌ماند، رونق دوباره‌‌ غذاهای بومی و حتی احیای برخی آنها در جریان شب‌زنده‌داری‌هاست که می‌تواند به‌عنوان یک الگو برای احیای گردشگری ایران مورد استفاده قرار گیرد.

**

رشت در حالت عادی حدود ۷۰۰ هزار نفر جمعیت دارد، اما در روزهای تعطیل و اوج گردشگری تا بیش از ۲ میلیون نفر را در خود جای می‌دهد. علاوه‌بر گردشگران، شهروندان هم برای گشت‌وگذار در بازار برجای مانده از دوران قاجار با ۱۴ کاروانسرا، تماشای موسیقی زنده در میدان شهرداری با ساختمانی برگرفته از معماری نئوکلاسیک اروپا، برج ساعت، موزه‌‌ پست و ساختمان قدیمی هتل ایران یا پارک شهر (باغ محتشم) یادگار اکبرخان بیگلربیگی از مالکان طراز اول ایران در عصر ناصری در بافت تاریخی تردد می‌کنند.