بافت تاریخی شیراز به ثبت ملی رسید

پس از سال‌ها انتظار

بعد از گذشت نزدیک به یک ماه از انتشار خبری درباره‌‌ بررسی صلاحیت ثبت ملی محدوده بافت تاریخی شیراز از سوی شورای ملی ثبت میراث‌فرهنگی در جلسه دوشنبه (۲ مرداد)، حالا (یکشنبه، ۲۹ مرداد) مدیر کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی فارس از ابلاغ ثبت بافت تاریخی شیراز در فهرست آثار ملی ایران خبر می‌دهد.

اخبار سبز کشاورزی ؛ «سید مؤید محسن‌نژاد» با اعلام این خبر گفت که محدوده‌‌ بافت تاریخی شیراز با قدمت ابتدای دوره‌‌ اسلامی تا دوره‌‌ معاصر و در محدوده‌‌ خیابان‌های تختی، فردوسی، قاآنی، بلوار سیبویه و زینبیه به شماره ۳۳۹۴۵ به ثبت ملی رسید و در محدوده‌‌ ۳۵۷ هکتاری بافت تاریخی شیراز حدود ۱۲ هزار پلاک و ۴۱۰ اثر دارای ارزش وجود دارد.

بیشتر بخوانید: تخریب بافت شیراز از گذشته تا امروز

بافت قدیم شیراز در قلب و مرکز این کلانشهر قرار گرفته است و حدود دو درصد از مساحت کنونی شهر را شامل می‌‌شود؛ بافتی که روند تخریبش از سال ۱۳۷۴ آغاز شده بود. در نتیجه‌‌ این تخریب‌ها یک‌بار در فاصله ۱۳۷۴ تا۱۳۷۶ هشت هکتار از بافت تاریخی شیراز با خاک یکسان شد و بعد از آن‏، بار دیگر از ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۶ در قالب طرح «۵۷ هکتاری» که با هدف اتصال دو حرم «احمد بن موسی شاهچراغ (ع)» و «سید علاءالدین حسین (ع)» در سال ۱۳۸۹ به تصویب رسیده بود، ۱۰ هکتار دیگر از بافت تاریخی از بین رفت.

گرچه پس از بررسی تبعات تخریب‌های صورت‌گرفته چهار سال بعد طرح، به‌‌دلیل آشکار شدن برخی تناقضات و مغایرت‌های اساسی با طرح جامع و تفصیلی ملغی اعلام و در سال ۱۳۹۹ مصوبه جایگزین طرح ۵۷ هکتاری ارائه شد، اما نهایی نشد تا اینکه در سفر استانی رئیس‌جهوری در سال ۱۴۰۰ طرح مجدداً به‌عنوان یک طرح نیمه‌تمام و برزمین‌مانده مصوبه و اعتبار گرفت و به استان تفویض اختیار شد.

راه‌حلی برای جلوگیری از تخریب‌ها

در هیاهوی انتقادها به این طرح و تخریب‌هایی که می‌توانست جان نیمه‌جان بافت تاریخی را بگیرد، ثبت ملی بافت تاریخی انجام شد تا از نگاه کارشناسان، راه‌حلی برای جلوگیری از تخریب‌ها باشد.

هرچند کارشناسان همچنان معتقدند حتی اگر این ثبت، نهایی و تصویب شود، همچنان خطر پابرجاست.

بافت قدیم شیراز در قلب و مرکز این کلانشهر قرار گرفته است و حدود دو درصد از مساحت کنونی شهر را شامل می ‌ ‌ شود؛ بافتی که روند تخریبش از سال ۱۳۷۴ آغاز شده بود و یک‌بار در فاصله ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۶‏ ، بار دیگر از ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۶ و یک‌بار هم به‌صورت محدود از سال ۱۴۰۰ به‌بعد تخریب شد

پیش از این، «سید محمد بهشتی» کارشناس میراث‌فرهنگی گفته بود که «تا پیش از این تعدادی بنای واجد ارزش به‌صورت جداگانه ثبت ملی شده بود، اما حالا ثبت ملی یک حمایت قانونی است که امکان مجازات متعرضان به بافت را فراهم می‌کند و یک مرحله مهم در حفاظت از بافت تاریخی است.»

به گفته‌‌ او «ثبت بافت تاریخی شیراز با توجه به تعرض‌هایی که در این بافت اتفاق افتاده بود، اهمیت زیادی دارد. این وظیفه‌ای بود که وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی برعهده داشت و اتفاقاً آن را با تأخیر انجام داد. بافت تاریخی شیراز سال‌ها پیش باید تحت‌حمایت قانونی قرار می‌گرفت و ثبت ملی دقیقاً همین‌ کار را می‌کند.»

بازگشت زندگی به بافت تاریخی

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی فارس در گفت‌وگو با «پیام ما» بافت تاریخی شیراز را یک بافت ارزشمند می‌داند که دوره‌های متعدد تاریخی را به خود دیده است: «بافت تاریخی شیراز علاوه‌بر اینکه خانه‌‌ هنرمندان و ادبای زیادی بوده، هنرهای متنوع اصیل ایرانی و فارسی و شیرازی را در خود جای داده است.»

به گفته‌‌ «سید مؤید محسن‌نژاد» معتقد است وقتی که در این بافت تاریخی باارزش را داریم، باید اول نگاه‌مان به بافت تاریخی باارزش باشد؛ قبل از اینکه بخواهیم بگوییم بافت ثبت ملی شده یا ثبت ملی جلوی تخریب را می‌گیرد. «ما بیش از هر چیز به‌دنبال بازگشت جریان زندگی به بافت تاریخی هستیم. پیش از این طرح‌هایی چون هر خانه، یک کارگاه صنایع‌دستی یا ایجاد تأسیسات گردشگری از جمله سفره‌خانه سنتی، اقامتگاه بوم‌گردی، بوتیک‌هتل و تبدیل خانه‌های بافت تاریخی به خانه‌های تخصصی صنایع‌دستی با همین رویکرد آغاز شده است. برای مثال در حال حاضر خانه‌‌ تخصصی خاتم یا خانه‌‌ گره چوب فعال شده است.»

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی فارس: بافت تاریخی شیراز علاوه‌بر اینکه خانه ‌‌ هنرمندان و ادبای زیادی بوده، هنرهای متنوع اصیل ایرانی و فارسی و شیرازی را در خود جای داده است. ما بیش از هر چیز به‌دنبال بازگشت جریان زندگی به این بافت تاریخی هستیم

او توضیح می‌دهد که طرح‌های مربوط به بافت تاریخی به‌ویژه بعد از این با هدف ایجاد رونق اقتصادی در بافت تاریخی و حفظ آن اجرا خواهد شد، درعین‌حال که ثبت ملی یک عامل قانونی برای حفاظت از بافت محسوب می‌شود و از این پس، هرگونه دخل و تصرف بدون طرح در جهت تخریب مجازات قانونی به‌همراه خواهد داشت.

او این ثبت را خواسته‌‌ مهم مردم استان فارس و شهر شیراز می‌داند که به ثمر نشست و به همین دلیل، آن را به فعالان میراث‌فرهنگی و مردم این استان تبریک می‌گوید.

نیازهای مردم دیده می‌شود

یکی از مهمترین عواملی که موجب می‌شود بافت‌های تاریخی تخریب شود، تسهیل زندگی برای مردم است؛ از جمله امدادرسانی، تأمین مایحتاج، تردد آسان و مسائلی از این دست. مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی فارس در این باره هم توضیح می‌دهد: «عدم دسترسی و مشکل در تردد یکی از عوامل مهجور ماندن بافت تاریخی بود که موجب شد ساکنان اصلی بافت جایشان را به ساکنان دیگر و غیربومی بدهند. در حال حاضر برای مثال در حوزه‌‌ امدادرسانی با استفاده از موتورسیلکت مشکل تردد آمبولانس حل شده است. درباره‌‌ موارد دیگر هم حتماً از تجربه‌‌ شهرهای تاریخی دنیا که بافتشان را حفظ کرده‌اند، استفاده می‌کنیم.»

محسن‌نژاد تأکید می‌کند که کالبد بافت تعریف شده است و از این پس نمی‌توان صرف تک‌بنا به آن نگاه کرد و به همین دلیل هم طرح «۵۷ هکتاری» و همه‌‌ طرح‌هایی که قرار است در این منطقه اجرا شوند، باید خودشان را با ثبت ملی بافت وفق دهند.

او توضیح می‌دهد: «حتی برای رفع نیازهای مردم هم این موضوع که کالبد بافت تاریخی باید حفظ شود، در نظر گرفته خواهد شد.»

طرح توسعه‌‌ حرم چه می‌شود؟

معاون گردشگری استاندار فارس هم پیش از این درباره‌‌ تدوین یک دستورالعمل صحبت کرده بود و گفته بود: «بافت سال‌هاست به زندگی خود در ادوار تاریخی ادامه می‌دهد، ولیکن شاید در گذشته مثل امروز ضرورت ثبت ملی بافت تاریخی شیراز احساس نشده بود، اما به‌دلیل ضرورت تدوین برنامه‌ای مدون و جلوگیری از هرگونه تغییرات غیراصولی، ثبت ملی بافت تاریخی شیراز بیش از هر زمان دیگری احساس شد. اجرای طرح توسعه حرم هم از این به بعد، منوط به تدوین یک شیوه‌نامه صحیح برای حفظ، صیانت و توسعه منطقی بافت تاریخی است. با ثبت ملی بافت تاریخی شیراز تلاش می‌کنیم اتفاقی مانند آنچه درباره حفظ باغ‌های قصرالدشت رخ داد، البته با رفع ایرادات، اتفاق بیفتد.»

به گفته‌‌ «محمد فرخ‌زاده»‌، با ثبت ملی بافت تاریخی شیراز، یک دستورالعملی طراحی خواهد شد که هم حفظ بناهای ارزشمند بافت تاریخی و هم برنامه‌ای مدون برای مرمت خانه‌ها و هم امکان برگشت و زیست ساکنان بومی و هم کارکرد و تعامل مؤثر حرم به مجاوران و بالعکس در آن‌ دیده شود: «در این دستورالعمل باید بخشی از نیاز گردشگران دینی و تاریخی و زائران از نظر اقامتی، خدماتی و رونق اقتصادی ساکنان بومی دیده شود. در این بافت از گذشته بازارهای متعدد و رونق معیشتی و اعتقادی و اقتصادی وجود داشته و به همین دلیل، نیاز است با برنامه‌ریزی دقیق این رونق با تکیه بر زنده‌نگهداری مورد توجه قرار گیرد.»

او همچنین درباره صندوق احیای بافت‌های اطراف حرم در سطح کشور صحبت کرده بود که اگر در شیراز هم اجرا شود، می‌توان هم‌زمان با ثبت ملی، تسهیلات ارزان‌قیمت برای بهسازی بافت پرداخت کرد، تا حتی ساکنان بافت که از نظر اقتصادی ضعیف هستنند هم بتوانند خانه‌هایشان را مرمت کنند.

**

پس از سال‌ها پیگیری فعالان حوزه‌‌ میراث‌فرهنگی و انتقاد و نامه‌نگاری‌ها درباره‌‌ تخریب بافت تاریخی شیراز، از سال ۱۴۰۰ و با شروع مجدد تخریب‎‌ها، مطالبه‌ها درباره‌‌ حفظ و ثبت ملی بافت تاریخی شیراز جدی‌تر شد.

جمعی از مردم کارزاری تشکیل دادند و در نامه‌ای خطاب به وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نسبت به این موضوع ابراز نگرانی کردند و حالا به نظر می‌رسد پیگیری فعالان میراث‌فرهنگی و شهروندان، این مطالبه را به ثمر نشاند؛ هرچند نباید فراموش کنیم حفاظت از بافت تاریخی فقط ثبت ملی نیست و اقدامات دیگری هم باید انجام شود، اما ثبت ملی یک نقطه‌عطف در زندگی بافت تاریخی شیراز است.

یزد، بروجرد، کرمان، بیرجند، تهران، دزفول، میبد و بسیاری از شهرهای ایران بافت تاریخی دارند، اما از میان آنها تعداد محدودی ثبت ملی‌ شده‌اند و از همه‌‌ آن‌ها، فقط محدوده‌‌ بافت تاریخی یزد با ۷۴۳ هكتار وسعت به‌عنوان نخستین بافت تاریخی زنده در فهرست یونسکو ثبت جهانی شده است./پیام ما