آب حربه سیاسی ترکیه

نمایندگان ترکیه از توضیح درباره پروژه‌های بزرگ آبی‌شان در دجله و فرات طفره می‌روند. آنها در حاشیه اجلاس بین‌المللی مقابله با توفان‌های گردوغبار و ماسه که در تهران برگزار شد، از سوالات خبرنگاران می‌گریزند. کسی به نمایندگی از افغانستان در اجلاس حضور ندارد تا از دیپلماسی غبار و تشنگی مدام هامون بگوید.

اخبار سبز کشاورزی ؛ نماینده عربستان به یکی از خبرنگاران می‌گوید برای حل مشکل غبار برنامه دارند اما غباری از سرزمین آنها به ایران نمی‌رسد. وزارت امور خارجه راه را برای گفت‌وگو با نمایندگان کشورهای مختلف بسته است.

از میان آنها هیات سوری حاضر به گفت‌وگو است؛ کشوری که در کنار ایران و عراق، علاوه بر جنگ، با تبعات سدسازی‌های ترکیه دست و پنجه نرم می‌کند و گرفتار توفان‌های گردوغبار است.

در یک دهه گذشته تعداد روزهای غبارآلود مناطق مختلف ایران دو‌برابر شده است. گردوغباری که در این سال‌ها آسمان ۲۲ استان ایران را فرامی‌گیرد، علاوه بر ۳۴.۶ میلیون هکتار کانون داخلی، زاییده‌ی ۲۷۰ میلیون هکتار منطقه غبارخیز در اطراف کشور است که طبق آمار سازمان حفاظت محیط زیست می‌تواند ۱۴۷ میلیون هکتار غبار با غلظت زیر ۱۰ میکرون تولید کند.

این اعداد نشان‌دهنده تاثیر جدی کانون‌های خارجی غبار است. چنان که به گفته دبیر ستاد ملی سیاست‌گذاری و هماهنگی پدیده گرد و غبار، میانگین اندازه ذرات غبار برخاسته از کانون‌های خارجی ریزتر است و پیامدهای بهداشتی‌اش شدیدتر و ماندگاری و غلظتش بیشتر.

شدت غبار در کشورهای همسایه ۳.۷ برابر ایران است و این میان غرب و شمال غرب عراق و شرق سوریه مهمترین منشاءهای بروز گرد و غبار در منطقه به‌حساب می‌آیند.

سوریه، دومین منشا خارجی غبار ایران

بخش بزرگی از توفان‌های گرد و غبار تاثیرگذار بر استان‌های غربی کشور، منشاء خارجی دارد. مطالعات مختلف به‌ترتیب کشورهای عراق، سوریه، اردن و در مواردی عربستان سعودی را به‌عنوان منشا این غبار معرفی می‌کند.

طبق برآورد مطالعه‌ای با عنوان «بررسی توفان‌های گردوغبار و اثرات زیست‌محیطی آنها با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای در غرب و جنوب غرب ایران» در دانشگاه صنعتی شاهرود از داده‌های ۴۲۰ نقطه منشاء گردوغبار در قلمرو سرزمینی کشورهای منطقه، کشورهای عراق، سوریه، شمال عربستان سعودی، غرب ایران، اردن و ترکیه به ترتیب با ۳۹.۲، ۲۳، ۱۴.۵، ۱۳.۸ و ۵.۷ درصد در تولید غبار منطقه نقش دارند. بر پایه این پژوهش که در سال ۱۳۹۰ ارائه شده، «غرب و شمال غرب عراق» و «شرق سوریه» مهمترین منشاءهای بروز گرد و غبار در منطقه هستند.

معاون وزیر محیط زیست سوریه: بی‌توجهی به حقابه از سوی ترکیه تاثیری جدی بر محیط زیست داشته و باعث تغییر در اقلیم کشور ما شده است. قبلاً روستاها و کشاورزی ما از آب دجله و فرات تغذیه می‌شد اما کمبود آب کشاورزی سوریه را رو به نابودی کشانده است

این مسیری است که توده غبار می‌پیماید: بعد از بلند شدن از کانون اصلی (در شمال غرب عراق و شرق سوریه)، به سمت شرق و جنوب شرق حرکت می‌کند و بخشی از آن در برخورد با ارتفاعات زاگرس به سمت جنوب تغییر مسیر می‌دهد. توده بعد از عبور از بخش انتهایی رشته کوه زاگرس و وارد شدن به بخش‌های مرکزی ایران، در جهت شرق و شمال شرق ادامه مسیر می‌دهد و به نیمه شمالی و حتی شرق کشور نفوذ می‌کند.

درگیری و ناامنی، خشکسالی را تشدید کرد

در روزهای پیش که اجلاس مقابله با غبار در تهران برقرار بود، «شکرالله جدید»، وزیر محیط زیست سوریه از این گفته بود که کشورش با خشکسالی و افزایش دمای هوا و موج‌های گردوغبار مواجه است و اگرچه به ۳۵ توافق محیط زیستی «به‌ویژه توافقنامه پاریس و توافق‌نامه‌های سازمان ملل برای مقابله با بیابان‌زایی و حفاظت از محیط زیست» پایبند است اما بخشی از برنامه‌های تثبیت خاک و حفظ محیط زیست به دلیل اقدامات تروریستی و تحریم متوقف شده است.

مشکل دیگر پروژه‌های سازه‌ای ترکیه در مسیر حوضه آبخیز دجله و فرات است. ایران، عراق و سوریه، در پایین‌دست این حوضه، گرفتار تامین نشدن حقابه‌شان و تبعات خشکسالی‌اند. اگرچه «علی سلاجقه»، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست از رایزنی با این کشورها گفته و درباره «کارهای عملیاتی و میدانی مقابله با گرد و غبار در عراق، سوریه و ایران» وعده داده است اما زمان تحقق این وعده‌ها و میزان اثرگذاری‌اش روشن نیست.

معتز دوه‌جی، معاون وزیر محیط زیست کشور سوریه درباره دلایل تشدید توفان‌های گردوغبار به «پیام ما» می‌گوید: «در حال حاضر خشکسالی فقط در کشور در سوریه رخ نداده، بلکه همه کشورهای مجاور درگیرند. علت این روند کمبود بارش و تغییر اقلیم است. اما از سوی دیگر، جنگ و حضور تروریست‌ها (داعش) در سوریه هم خرابی‌های بسیاری به بار آورده است. ورود تروریست‌ها و تخریب گسترده زمین‌‌ها باعث خشکسالی شدید در روستاها و شهرها شده است. و در کنار همه این موارد علاوه بر این سدسازی ترکیه بر روی ‌‌دجله و فرات هم مزید بر علت است.»

از یک سو خشکسالی طولانی‌مدت کشاورزی سوریه را به‌شدت تهدید کرده و درباره بحران امنیت غذایی قریب‌الوقوع هشدار داده می‌شود و از سوی دیگر جنگل‌زدایی به افزایش کانون‌های غبار دامن زده است. فروردین امسال، وبسایت paxforpeace از نتایج تجزیه و تحلیلی ماهواره‌ای خبر داد که بر اساس آن 12 سال جنگ تاثیرات مخربی بر جنگل‌های سوریه گذاشته و در این مدت بیش از یک سوم کل جنگل‌های این کشور از بین رفته است.

شدت غبار در کشورهای همسایه ۳.۷ برابر ایران است و این میان غرب و شمال غرب عراق و شرق سوریه مهمترین منشاءهای بروز گرد و غبار در منطقه به‌حساب می‌آیند

بر پایه یافته‌های این مطالعه، افزایش درگیری‌های مسلحانه و به‌دنبال آن جنگل‌زدایی، بر زندگی و معیشت غیرنظامیان تاثیر گذاشته و پیامدهای اقلیمی در پی داشته است. این تحقیق با استفاده از داده‌های سنجش از راه دور، می‌گوید در غرب سوریه بیش از ۳۶ درصد عرصه‌های جنگلی در سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰ به دلیل قطع درختان و آتش‌سوزی‌های شدید آسیب دیده‌اند. از سوی دیگر نبود دسترسی به برق و سوخت، قطع درختان را برای تامین انرژی افزایش داده است.

پروتکل فراموش‌شده ۱۹۸۷

ترکیه بر اساس پروتکل سال ۱۹۸۷ موظف است ۵۰۰ مترمکعب در ثانیه از آب‌های رودخانه فرات به سوریه حقابه بدهد و از این رقم ۵۲ درصد باید سهم عراق باشد. این توافق اما به بهانه‌های مختلف فراموش شده و ترکیه در عوض اجرای ابرپروژه «گاپ» را در پیش گرفته است؛ پروژه‌ای که با پایان آن، میزان آب‌های دجله و فرات که به سوی سوریه سرازیر می‌شود، از ۹۰۰ متر مکعب در ثانیه به ۴۰۰ متر در ثانیه سقوط می‌کند. معاون وزیر محیط زیست کشور سوریه تاکید می‌کند که ترکیه به قرارداد ۱۹۸۷ پایبند نیست. او می‌گوید: «متاسفانه کشور ترکیه از آب به عنوان حربه‌ای سیاسی استفاده می‌کند و به قراردادی که بسته خیلی کم پایبند است یا به‌طور کلی آن را اجرا نمی‌کند.» پیامد این روند چه بوده است؟

دوه‌جی پاسخ می‌دهد: «این وضعیت تاثیری جدی بر محیط زیست داشته و باعث تغییر در اقلیم کشور ما شده است. قبلاً روستاها و کشاورزی ما از آب دجله و فرات تغذیه می‌شد اما کمبود آبی که اکنون از ناحیه ترکیه بر ما تحمیل شده، کشاورزی سوریه را رو به نابودی کشانده است.» در این شرایط پیدا نیست که اختلافات موجود میان ترکیه و سوریه چطور قرار است حل شود.

معاون وزیر سوریه هم با ناامیدی می‌گوید: «متاسفانه همه این مسائل منشا و تحولات سیاسی دارد و جنگ‌های داخلی سوریه و دخالت‌های ترکیه سبب شده همکاری خوبی با ترکیه نداشته باشیم. ترکیه با اجرای پروژه‌های بزرگ به‌دنبال افزایش قدرت و نفوذ خود در منطقه است. من نمی‌خواهم وارد مباحث سیاسی شوم ولی داریم سعی می‌کنیم که به‌نحوی گفت‌وگو کنیم و برای حل مشکل به نتیجه برسیم.»

به گفته معاون وزیر محیط زیست سوریه هنوز آمار دقیقی از کانون‌های غبار کشور در دسترس نیست اما به‌طور کلی کانون‌های داخلی و خارجی غبار این کشور را تحت تاثیر قرار داده‌اند. او می‌گوید: «توفان‌های گردوغبار و ماسه‌ای در کشور ما اتفاق تازه‌ای نیست، بلکه کمابیش از گذشته وجود داشته است. اتفاقی طبیعی و همیشگی بوده اما تغییر اقلیم و درگیری و ندادن حقابه، شدت گرد و غبار را افزایش داده است. در این شرایط با سازمان محیط زیست توافق کرده‌ایم که کانون‌های گرد و غبار به‌طور دقیق مشخص شود. در حال حاضر با استفاده از رصد ماهواره‌ای، به دنبال منشا غبار هستیم. به‌این ترتیب کانونی وسیع داخلی کشف شده که غبار آن به بخش‌های مختلف خاورمیانه کشیده می‌شود.»

دوه‌جی در آخر به این اشاره می‌کند که در سال ۲۰۲۲ توفان‌های غبار ۱۲ کشور را تحت تاثیر قرار داده از آنجا که پدیده‌ای چون غبار مرز نمی‌شناسد، «کشورها باید درباره محیط زیست بیش از همیشه با یکدیگر همکاری کنند».