خوس بافی؛ دست‌دوز طلایی روی شال‌های مشکی

بازتاب فرهنگ بومی و مردمی هر منطقه را همان‌طور که می‌شود در آداب و رسوم، خوراک، سنت‌ها و مهمانی‌ها دید، در صنایع‌دستی هم می‌توان دنبال کرد. صنایع‌دستی وقتی روی لباس و پارچه و دست‌بافته‌های یک خطه خودش را نشان می‌دهد، در حقیقت تبلور عینی مردم آن منطقه است. درست مثل جنوبی‌ها که صنایع‌دستی و هنر نیاکان خود را با دوخت یا بافت پارچه‌های خاص ماندگار کرده‌اند. هرچند ورود تکنولوژی مشتری لباس‌های محلی و سنتی را کم کرده باشد، اما هنوز هم برخی از زنان به آن مشغولند؛ مثل «خوس‌بافی» که هنر دست زنان هرمزگانی، کردستان و بخش‌هایی از استان فارس بوده‌است.

اخبار سبز کشاورزی ؛ «خوس‌بافی» یا «خوس‌دوزی» یکی از انواع سوزن‌دوزی‌هاست که رونق آن به سال‌های گذشته برمی‌گردد. این هنر شامل دوخت نوارهای باریک «خوس» یا «نقده» بر روی پارچه‌های توری ریزبافت است. نگاهی به نمایش این صنایع‌دستی در موزه‌ها یا کتاب‌های تاریخ نشان می‌دهد که «خوس‌بافی» در قدیم با استفاده از فلز نقره و طلا به‌جای نخ، بر روی پارچه اجرا می‌شد. هنری که این روزها مشتری ندارد و صحبت از احیای آن با راه‌اندازی کارگاه‌های آموزشی است.

«خوس‌بافی» چیست؟

«خوس» یا «خوص» در لغت به‌معنای برگ درختانی مانند نخل و نارگیل است، اما نزد زنان جنوبی به‌معنای رشته‌های باریک طلایی و نقره‌ای است که از آن در تزیین پارچه‌ها استفاده می‌شود. در کشورهای عربی نام این هنر «نقده» است که اندکی با آنچه در ایران موجود است، تفاوت دارد. «خوس‌بافی» یا «خوس‌دوزی» نوعی از سوزن‌دوزی یا رودوزی است.

معمولاً این هنر روی پارچه‌های سیاه‌رنگ توری که محلی‌ها به آنها پارچه شیشه‌ای می‌گویند، اجرا می‌شود، گاهی هم روی پارچه‌های سرمه‌ای و بنفش و از پارچه‌های سبز، قرمز یا زرشکی و سفید کمتر استفاده می‌شود. «خوس» را بر روی پارچه‌های مخمل هم می‌دوزند.

کاربرد «خوس‌بافی» بیشتر برای تزئین روسری‌های توری است که در گویش محلی هرمزگان به آن «جلبیل» می‌گویند. در هر شهر از استان‌های جنوبی علاوه‌بر تنوع رنگ و طرح «جلبیل»‌ها، تفاوتی هم در نام دارند. در بیشتر شهرها این شال را «جلبیل خوسی» می‌نامند، اما «جلویل» در شهرهای شرقی استان هرمزگان و «مکنار» در شهرهای جنوبی استان فارس از دیگر نام‌های آن است

کاربرد «خوس‌بافی»

کاربرد «خوس‌بافی» بیشتر برای تزئین روسری‌های توری است که در گویش محلی هرمزگان به آن «جلبیل» می‌گویند. در هر شهر از استان‌های جنوبی علاوه‌بر تنوع رنگ و طرح «جلبیل»‌ها، تفاوتی هم در نام دارند. در بیشتر شهرها این شال را «جلبیل خوسی» می‌نامند، اما «جلویل» در شهرهای شرقی استان هرمزگان و «مکنار» در شهرهای جنوبی استان فارس از دیگر نام‌های آن است. «جلبیل خوسی» به‌طور معمول به‌طول حدود ۱۵۰ و عرض حدود ۸۰ سانتی‌متر است. گاهی این روسری را مستقیماً روی سر می‌اندازند و روی آن کلاهک می‌گذارند و کناره‌های آن را از حوالی بناگوش به زیر گلو می‌آورند و با سنجاق می‌بندند و به دور گردن و شانه می‌پیچند.

برای تولید و تزئین پرده‌های تور، روسری (جلبیل)، چادرهای تور (معمولاً مشکی و تیره)، لباس عروس، شال، جلد قرآن، شلوار، روتختی، رویه کوسن، کلاه، پیراهن، جلیقه بانوان و بسیاری دیگر استفاده می‌شود. نقوشی که بیشتر در «خوس‌دوزی» مورد توجه است، نقوش ستارگان به شکل شش‌پر، هشت‌پر یا دوازده‌پر، طرح‌های هندسی، منحنی، اسلیمی و خشتی پایه‌بلند است. در زمان قدیم برای «خوس‌بافی» از فلز نقره به‌عنوان نخ استفاده می‌کردند، اما امروزه نوارهای نازک پلاستیکی رنگین جایگزین شده است. رنگ‌های در دسترس هنرمندان هم بسیار متنوع، اما رنگ طلایی و نقره‌ای از محبوب‌ترین رنگ‌ها در این کار است.

پژوهش‌ها نشان‌ می‌دهد استان فارس با داشتن ۶۰ کارگاه «خوس‌بافی» یکی از مراکز مهم تولید این هنر بوده است که به‌مرور زمان چراغ کارگاه‌ها خاموش شد و حالا از آن‌همه هنرمند فقط ۲۰ نفر، صفر تا صد این هنر را می‌دانند. در شهرستان کوهدشت لرستان نیز برای ترویج هنر «خوس‌بافی» گامی برداشته شد و ۳۵ نفر صنعتگر «خوس‌باف» در روستای «گرخشاب» شهرستان کوهدشت «خوس‌بافی» را تجربه کردند

خاستگاه «خوس‌بافی»

رد پای «خوس‌بافی» را باید در جنوب استان فارس در شهرستان «اوز» دنبال کرد و بعد از آن به هرمزگان و بلوچستان رسید. «خوس‌بافی» کمابیش در کردستان هم دیده می‌شود، اما هرمزگان بیشتر به‌عنوان خاستگاه هنر «خوس‌بافی» شناخته می‌شود. گواه این ادعا هم لباس زنان است که با این هنر آراسته می‌شود. شاید در ذهنتان سوزن‌دوزی بلوچ تداعی شده‌ باشد، اما «خوس‌بافی» هنری متفاوت با سوزن‌دوزی است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد منشأ «خوس‌بافی» کشور هندوستان به ایران راه باز کرد.

همان‌طور که در فرهنگ، تنوع طرح و رنگ لباس‌های بندری و بلوچی دیده می‌شود، به احتمال زیاد ورود این هنر به فرهنگ جنوبی نتیجه تعامل نزدیک این شهرها با هندوستان بوده‌است. با گذر زمان این هنر در کشورهای همسایه هندوستان نیز گسترش یافته است و در پاکستان هم دیده می‌شود.

قدمت «خوس‌بافی»

به‌صورت دقیق مشخص نیست از چه زمانی استفاده از این پوشش در بین زنان هرمزگانی رواج پیدا کرده، اما آنچه مشخص است در زمان صفویه این هنر رونق چشمگیری پیدا کرد و «جلبیل»‌های خوسی در میان زنان و دختران جوان محبوبیت بیشتری داشت. در زمان صفویه و تا سال‌ها بعد از آن «جلبیل»‌های خوسی را با استفاده از رشته‌های طلا و نقره اصل درست می‌کردند.

زیر و بم «خوس‌بافی»

برای اجرای این هنر، نیازی به کشیدن طرح بر روی پارچه نیست و «خوس‌دوزان» با اشتیاق و سلیقه خود طرح را اجرا می‌کنند. «خوس‌دوزی» در کنار «گلابتون‌دوزی» و «پولک‌د‌وزی» هم به کار برده می‌شود تا اثری زیباتر خلق شود. این هنر صبر و حوصله زیاد می‌خواهد. مواد و ابزارهای «خوس‌بافی» عبارت است از نوعی پارچه توری، «خوس» به رنگ طلایی یا نقره‌ای، قیچی، سنگ «صفله» (سنگی که از آن برای کوبیدن روی برجستگی‌های نـاشی از خوس‌بافی و صاف کـردن و مرتب کردن روی کار استفاده می‌شود)، کمان، حلقه‌ای از چوب نـازک گردو و در اندازه‌های مختلف که پارچه را برای «خوس‌بافی» روی آن می‌کشند و پارچه را با تسمه یا کمربند روی محیط آن محکم می‌بندند.

در گذشته «خوس‌بافی» با کمک دست و پا انجام می‌شد، اما بعد از ساخته شدن کمان، «خوس‌دوزی» روسری‌ها ساده‌تر، بهتر، زیباتر و باارزش‌تر شد و رونق بیشتری گرفت. مدت زمان تهیه یک «جلبیل خوسی» بسته به طرح‌های آن و تجربه هنرمند ممکن است بین یک تا سه ماه طول بکشد.

زمانبر بودن «خوس‌بافی» نشان می‌دهد که چرا باید «جلبیل خوسی» یکی از گرانقیمت‌ترین و در عین حال خاص‌ترین دست‌بافته‌ها باشد. با وجود اینکه راه و رسم «خوس‌بافی» در معرض فراموشی است، هنوز هم استفاده از این پوشش برای مراسم عروسی و جشن‌ها در شهرهای هرمزگان کمابیش رواج دارد. به‌طور معمول تور مشکی و خوس طلایی بیشترین کاربرد را دارد و گاهی در مراسم مختلف سنتی یا در برخی شهرها و روستاهای ممکن است از تورهای رنگی نیز استفاده شود.

چراغ کارگاه‌های «خوس‌بافی» روشن می‌شود؟

صنایع‌دستی به‌عنوان قدیمی‌ترین حرفه و صنعت منطقه جنوب شناخته می‌شود. «خوس‌بافی» یکی از صنایع‌دستی این خطه است که غبار فراموشی گرفته و از دست‌بافته‌های هنرمندان این رشته، دیگر استقبالی نمی‌شود. هنرمندان دست از کار کشیدند و جز برای تفنن و دلمشغولی خود «خوس‌بافی» نمی‌کنند. مسئولان میراث‌فرهنگی هم راه‌ چاره را در آموزش هنرجویان و دعوت از هنرمندان دیده‌اند.

چندی پیش در شهرستان «اوز» در استان فارس برای احیای این هنر کارگاه‌های آموزشی با حضور ۲۰ نفر از هنرمندان «خوس‌باف» برپا شد و رونق هنر «خوس‌بافی» در این شهرستان باعث شد تا زنان نیز بتوانند نقش درخور توجهی در ایجاد شغل، تولید و سرگرمی داشته ‌باشند. پژوهش‌ها نشان‌ می‌دهد استان فارس در روزگار اوج هنر «خوس‌بافی» با داشتن ۶۰ کارگاه «خوس‌بافی» یکی از مراکز مهم تولید این هنر بوده است که به‌مرور زمان چراغ کارگاه‌ها خاموش شد و حالا از آن‌همه هنرمند فقط ۲۰ نفر صفر تا صد این هنر را می‌دانند.

در شهرستان کوهدشت لرستان هم برای ترویج هنر «خوس‌بافی» گامی برداشته شد و به گفته مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان، ۳۵ نفر صنعتگر «خوس‌باف» در روستای «گرخشاب» شهرستان کوهدشت «خوس‌بافی» را تجربه کردند. «عطا حسن‌پور» معتقد است احیای صنایع‌دستی راهی برای رونق گردشگری روستایی هم هست و اشتغالزایی و رونق اقتصادی را در پی دارد.

چه هنرمندانی که به‌دنبال شغلی دیگر برای تأمین درآمد و چه آنانی که هنوز به رونق و احیای هنر «خوس‌بافی» چشم دوخته‌اند، معتقدند بعد از برگزاری کارگاه‌های آموزشی باید شهرک یا بازارچه دائمی صنایع‌دستی راه‌اندازی شود تا هنری آموزش داده و احیا شود‎؛ بازارچه‌هایی که هم برای گردشگران جذاب است و هم به رونق گردشگری کمک می‌کند. کارشناسان صنایع‌دستی هم صحبت از تلفیق هنرهای دستی دارند مثل تلفیق «خوس‌بافی» با «گلابتون‌دوزی» یا «پولک‌دوزی» که جذابیت بیشتری برای مخاطب هم خواهد داشت./پیام ما