در آستانه روز «دریای خزر» و نگرانی‌های محیط‌زیستی
در آستانه روز دریای کاسپین سفر تابستانی به ساحل دریای مازندران، موجب شد تا نگارنده شاهد زباله‌های رهاشده در کناره مناطق تفریحی باشد.
اخبار سبز کشاورزی؛ در آستانه روز دریای کاسپین (۲۱ مرداد، ۱۲ اوت) سفر تابستانی به ساحل دریای مازندران، در نیمه مرداد ۱۴۰۳ موجب شد تا نگارنده مجدداً شاهد زباله‌های رهاشده در کناره مناطق تفریحی، جاده‌ها و بعضاً آبراهه‌های ناحیه ساحلی باشد.
دریای کاسپین با مساحت تقریباً ۴۳۶ هزار کیلومترمربع و حجم آب ۷۸ هزار کیلومترمکعب، بزرگترین مجموعه آبی داخلی محصور روی زمین است. یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد دریای کاسپین، شوری کم این دریا در مقایسه با سایر دریاها و اقیانوس‌ها است که محیطی مناسب برای زندگی و رشد خوب بهترین ماهیان خاویاری جهان است.
(دریای کاسپین، منشأ بیش از ۹۰ درصد این ماهی است) از آنجایی که این دریاچه محصور است، در مقایسه با محیط‌های مشابه، تحمل کمتری دارد و در برابر آلاینده‌های محیطی و انسان‌ساز آسیب‌پذیرتر است. به‌دلیل ورود و تخلیه آلاینده‌های مختلف به اکوسیستم دریای کاسپین، این دریا با چالش‌های محیط‌زیستی جدی مواجه است؛ براین‌اساس، یکی از دریاهای آلوده جهان است. باتوجه‌به شواهد و گزارش‌های مستند، زباله‌های جامد و پلاستیک، از جمله آلاینده‌های اصلی واردشده به دریای کاسپین هستند.
مشاهدات میدانی و گزارش‌های مستند، نشان داده است که زباله‌های پلاستیکی را می‌توان به‌راحتی در سواحل جنوبی دریای کاسپین مشاهده کرد. سواحل جنوبی دریای کاسپین (ساحل ایران)، ۸۲۰ کیلومتر طول دارد و شامل سه استان گیلان، مازندران و گلستان است.
براساس گزارش مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۸، مجموع جمعیت این سه استان حدود ۸ میلیون نفر بوده است. تخمین زده شده است که تنها در سال ۱۳۹۵، حدود ۱۳۴ کیلو تن زباله پلاستیکی در سواحل جنوبی دریای کاسپین، از سوی ساکنان در پهنای ۵۰ کیلومتری خط ساحلی تولید شده است که بین ۱۵ تا ۴۰ کیلو تن زباله تولیدشده، از خشکی وارد دریای کاسپین می‌شود. اما این بدان معنا نیست که سایر کشورهای ساحلی دریای کاسپین، زباله‌های پلاستیکی را وارد این اکوسیستم نکنند.
باتوجه‌به گزارش «غیب‌زاده» و همکاران (۲۰۲۰)، حدود ۲۹۱ تن زباله پلاستیکی توسط سایر کشورهای ساحلی دریای کاسپین، در سال ۱۳۹۵ توسط ساکنینی که در ۵۰ کیلومتری خط ساحلی زندگی می‌کنند، تولید شد که از این تعداد به احتمال زیاد، ۴۳ تا ۱۱۵ کیلوتن، به دریای کاسپین راه پیدا می‌کند.
براساس پیش‌بینی‌های دانشمندان، انتظار می‌رود سطح آب دریای کاسپین طی دهه ۱۴۰۲-۱۴۱۲، نزدیک به ۴ متر کاهش یابد. در ۱۵ سال ۱۳۸۷-۱۴۰۲، بخش آب قزاقستان در کاسپین، ۷.۱ درصد کاهش داشته است. مساحت سطح دریا از ۱۱۳.۸ کیلومترمربع در سال ۱۳۸۷، به ۱۰۵.۷ کیلومترمربع در سال ۱۴۰۲ کاهش یافت.
این کاهش چشمگیر سطح آب و مساحت، باعث نگرانی‌هایی در مورد وضعیت بیولوژیک در بزرگترین توده آبی داخلی جهان، بدون خروجی طبیعی شد.
نبود تعادل اکولوژیکی در دریای کاسپین، به عوامل متعددی نسبت داده می‌شود. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، دریای کاسپین با توسعه منابع فراوان نفت و گاز، به یک دارایی کلیدی ژئوپلیتیک و اقتصادی تبدیل شد.
این امر منجر به آلودگی ناشی از فعالیت‌های استخراج نفت و گاز و آلودگی رودخانه‌ها از زباله‌های صنعتی، مانند مواد شیمیایی و آلاینده‌های معدنی شد. افزایش جمعیت شهرهای نزدیک دریای کاسپین و زباله‌های خانگی آن‌ها نیز، به افزایش گرفتاری‌های محیط‌زیستی انجامیده است.
این فعالیت‌های انسانی، هم‌زمان با تغییر سطح آب دریا بوده که در ابتدا در دهه هفتاد شمسی افزایش و سپس کاهش یافته، در نتیجه باعث وخامت وضع محیط‌زیستی کاسپین شده است. این مجموعه آبی منحصربه‌فرد، تقریباً دو میلیون سال است که از اقیانوس‌های جهان جدا و در نتیجه یک سامانه اکولوژیک متمایز ایجاد شده است. «ماهی خاویاری کاسپین» و «فوک کمیاب آب شیرین»، دو گونه از بیش از ۴۰۰ گونه بومی دریای کاسپین (از ۸۰۰ گونه) هستند. در پیرامون کاسپین، سامانه رودخانه‌ای وسیع و مناطق تالابی گسترده، میلیون‌ها پرنده مهاجر را جذب می‌کند و زیستگاه گیاهان و جانوران مختلف را فراهم می‌کند.
اثر منفی فعالیت‌های انسانی بر گیاهان و جانوران دریای کاسپین، با کاهش جمعیت فوک‌های کاسپین، ماهیان خاویاری و سایر گونه‌ها مشهود است. قوانین ضعیف محیط‌زیستی، فقدان مقررات و چارچوب قانونی در میان کشورهای همسایه، این چالش‌ها را تشدید می‌کند.
هر پنج کشور ساحلی کاسپین – آذربایجان، ایران، قزاقستان، روسیه و ترکمنستان – کنوانسیون چارچوب حفاظت از محیط‌زیست دریایی دریای کاسپین را در ۱۲ اوت ۲۰۰۶ امضا کردند. هدف این کنوانسیون، حفاظت از محیط‌زیست دریایی کاسپین است، تا از آلودگی جلوگیری کند و از حفظ، احیاء، استفاده پایدار و منطقی از منابع بیولوژیکی آن اطمینان حاصل کند. بااین‌حال، اجرای مقررات محیط‌زیستی و تقویت همکاری بین کشورهای منطقه، همچنان با چالش‌هایی مواجه است.
روز دریای کاسپین، هرساله در ۲۱ مرداد (۱۲ اوت) گرامی داشته می‌شود. این رویدادها معمولاً شامل جلسات، گردهمایی‌ها و فعالیت‌هایی با محوریت پاک‌سازی و بهبود مناطق ساحلی است. با وجود این تلاش‌ها، هنوز پیشرفت‌های زیادی در اجرای طرح‌های محیط‌زیستی حاصل نشده است.
در سال‌های اخیر به‌دلیل عدم توجه به نگرانی‌های محیط‌زیستی در حین اکتشاف، استخراج و انتقال منابع هیدروکربنی به دریا، آلاینده‌هایی مانند زباله‌های صنعتی، آب رودخانه‌ها، فاضلاب خانگی تصفیه‌نشده، زباله‌های کشتی‌های شناور، بقایای کودهای کشاورزی و رواناب‌های آبیاری، همگی در آلودگی آب کاسپین نقش داشته‌اند.
بخش عمده فاضلابی که به دریای کاسپین می‌ریزد، از رودخانه «ولگا» (به‌طور متوسط ۸۴.۵ درصد)، رودخانه «کورا» (۱.۶ درصد) و رودخانه «اورال» (۱.۳ درصد) سرچشمه می‌گیرد که آن‌ها را به عوامل مهم آلودگی می‌کند. فاضلاب از طریق ولگا، کورا و اورال، از شهرهایی مانند باکو، سومکایت، ماخاچ کالا، آستاراخان، ترکمن‌باشی، رشت، انزلی و سایر مناطق در امتداد سواحل دریا که از منابع اولیه آلودگی هستند، به دریا ریخته می‌شود.
متأسفانه هیچ اقدامی برای کاهش تخلیه فاضلاب یا بهبود تصفیه آب انجام نشده است. مشکلات فاضلاب در بخش آذربایجان از دریای کاسپین وجود دارد و مشکلات در رودخانه‌هایی که به دریای کاسپین می‌ریزند، بدتر شده است. سایر صنایع نیز با مشکلات مشابهی روبه‌رو هستند. علی‌رغم افزایش فعالیت‌های اقتصادی، هیچ اقدام محیط‌زیستی معادلی اجرا نشده است. سطح آب دریا تا حد زیادی به حجم آب رودخانه ولگا و میزان بارندگی بستگی دارد. در سال‌های اخیر، تغییراتی در توزیع بارندگی مشاهده شده است، بااین‌حال، ۸۴.۵ درصد از رواناب رودخانه‌ها از یک رودخانه می‌آید و پرداختن به مسائل مربوط به تغییر اقلیمی در سطح منطقه‌ای، پیچیده است و به تخصص علمی نیاز دارد.
برخی کارشناسان تأکید می‌کنند که نوسانات در دریای کاسپین قابل انتظار است و سطح آب دریا ممکن است در دهه آینده دوباره افزایش یابد. گونه‌های مختلفی از ماهی‌های دریای کاسپین، از جمله «ماهی آزاد کاسپین»، «ماهی سفید»، «ماهیان خاویاری»، «ساردین» و «گیراسول»، با خطر انقراض مواجه شده‌اند.
فوک کاسپین، تنها پستاندار موجود در دریا و کوچک‌ترین در بین تمام گونه‌های فوک در سطح جهان است. در اوایل قرن بیستم، جمعیت آن حدود یک میلیون نفر بود، اما برآوردهای فعلی بین ۱۱۱ هزار تا ۳۶۰ هزار نفر است که برخی کارشناسان این ارقام را برآورد دست‌بالا ارزیابی می‌کنند. افزایش آلودگی دریای کاسپین، می‌تواند منجر به تخریب کامل گیاهان و جانوران شود. آلودگی دریا بر عهده همه کشورهای ساحلی کاسپین است. برای بهبود وضعیت اکولوژیکی، محدودکردن تخلیه مواد مضر به دریا، رعایت قوانین حفاظت از محیط‌زیست و استفاده از تجربیات جهانی در این زمینه، ضروری است.
