جهان در مرحله‌ای بدون بازگشت
سه‌چهارم جمعیت حیات‌وحش جهان کاهش یافته است
جهان در حال نزدیک شدن به حوادث نگران‌کننده است نقاط عطف خطرناکی پیش روی جهان قرار دارند که می‌توانند تغییرات غیرقابل برگشت را به‌دنبال داشته باشند
به گزارش اخبار سبز کشاورزی؛ گزارش سال ۲۰۲۴ «سیاره زنده» (Living Planet Report) روز پنجشنبه منتشر شد. این گزارش هر دو سال یکبار توسط «صندوق جهانی حیات‌وحش» (WWF) و با همکاری باغ‌وحش لندن (ZSL) منتشر می‌شود و در آن شاخص‌های وضعیت طبیعت در جهان مورد بررسی قرار می‌گیرد.
صندوق جهانی حیات‌وحش در گزارش امسال خود اعلام کرده که اگرچه اقدامات امیدوارکننده‌ای برای حفاظت از گونه‌های زنده و زیستگاه‌های طبیعی در جهان به چشم می‌خورد، اما کماکان فعالیت‌های انسانی، در حال هدایت طبیعت به‌سوی «حذف فاجعه‌بار گونه‌ها» است. هشداری که می‌گوید طی سال‌های ۱۹۷۰ تا ۲۰۲۰ میلادی، حدود سه‌چهارم جمعیت مهره‌داران وحشی از روی کره زمین حذف شده‌اند و حذف این گونه‌ها، به‌معنای از دست رفتن اکوسیستم‌های طبیعی و به‌خطر افتادن بقای انسان روی کره زمین است.
صندوق جهانی حیات‌وحش می‌گوید که از فیل‌ها در جنگل‌های استوایی گرفته، تا لاک‌پشت‌های پوزه‌عقابی (گونه‌ای که در سواحل ایرانی خلیج‌فارس و دریای عمان زادآوری دارد) و حتی آبسنگ‌های مرجانی، با کاهش جمعیت روبه‌رو هستند. اگرچه این کاهش جمعیت برای تمامی گونه‌های مورد ارزیابی در این گزارش رخ نداده است، اما بسیاری از گونه‌های مهره‌دار زنده‌ای که این گزارش جمعیت آنها را مورد ارزیابی قرار داده، در حال تجربه‌کردن کاهش جمعیت هستند؛ موضوعی که خطر انقراض بسیاری از گونه‌ها را به‌دنبال دارد.
«تانیا استیل» (Tanya Steele)، رئیس WWF در انگلستان (یکی از دفاتر بین‌المللی این صندوق جهانی) به بی‌بی‌سی گفته است که از دست‌دادن محیط‌های وحشی «بسیاری از اکوسیستم‌ها را در آستانه فروپاشی قرار داده است» و بسیاری از زیستگاه‌های مهم از [جنگل‌های] آمازون گرفته تا آبسنگ‌های مرجانی «در آستانه نقاط اوج بسیار خطرناک قرار دارند.»
شاخص جهانی سیاره زنده
برآوردهای گزارش دوسالانه سیاره زنده براساس شاخصی جهانی و به‌همین نام انجام می‌شود. شاخص سیاره زنده (LPI) تغییرات در فراوانی نسبی جمعیت‌های گونه‌های مهره‌داران وحشی را در طول زمان بررسی می‌کند. فراوانی نسبی، به نرخ تغییر جمعیت‌های حیات‌وحش در طول زمان، صرف‌نظر از اندازه آن جمعیت اشاره دارد. به‌این معنا که مهم نیست جمعیت یک گونه در زمانی خاص چقدر کوچک یا بزرگ باشد، بلکه تنها تغییرات آن در یک بازه زمانی مشخص مدنظر است که در این گزارش، تغییرات جمعیت در بازه زمانی ۱۹۷۰ تا ۲۰۲۰ مورد نظر است. درواقع، شاخص سیاره زنده، با اندازه‌گیری تغییر در فراوانی نسبی، روند متوسط را ردیابی می‌کند، نه افزایش یا کاهش در کل تعداد حیوانات فردی.
روند فراوانی جمعیت‌ها یا تعداد افرادِ هر گونه در یک محل، نشان می‌دهد که عملکرد اکوسیستم چه وضعیتی دارد. جمعیت‌های پایدار در درازمدت در برابر مسائلی همچون بیماری‌ها یا رویدادهای شدید اقلیمی انعطاف‌پذیرتر هستند، درحالی‌که کاهش جمعیت، انعطاف‌پذیری آنها را در برابر این مسائل کاهش می‌دهد و ثبات اکوسیستم را با تهدید مواجه می‌کند.
بیشترین کاهش جمعیت در زیستگاه‌های آب‌شیرین
این گزارش براساس داده‌های موجود از تقریباً ۳۵ هزار جمعیت از پنج‌هزار و ۴۹۵ گونه مختلف مهره‌داران (پستانداران، پرندگان، خزندگان، ماهی‌ها و دوزیستان) در زیستگاه‌های خشکی، دریاها و اقیانوس‌ها و پهنه‌های آب شیرین تحلیل می‌کند که تنوع‌زیستی در جهان به‌شدت در حال کاهش است و این روند، تهدیدهایی جدی برای انسان و محیط زیست به‌همراه دارد. این درحالی‌است که بیش از ۳۰ سال از سیاستگذاری‌های جهانی برای حفظ تنوع زیستی می‌گذرد و امروزه ۱۹۶ کشور جهان، مفاد کنوانسیون سال ۱۹۹۲ درباره حفاظت تنوع‌زیستی را پذیرفته‌اند.
براساس گزارش ۲۰۲۴ سیاره زنده، در نیم‌قرن منتهی به سال ۲۰۲۰ اندازه متوسط جمعیت‌های حیات‌وحش که مورد ارزیابی قرار گرفته است، به‌طور متوسط ۷۳ درصد کاهش داشته است. اما این کاهش جمعیت در زیستگاه‌های مختلف متفاوت است. بیشترین کاهش جمعیت گونه‌های وحشی را زیستگاه‌های آب شیرین (رودخانه‌ها، تالاب‌ها و…) با ۸۵ درصد کاهش تجربه کرده‌اند. بهره‌برداری مستقیم از آب شیرین، تغییراقلیم و تغییر الگوهای بارش و ورود آلاینده‌های مختلف به زیستگاه‌های آب شیرین از جمله مهمترین تهدیدها برای این زیستگاه‌ها محسوب می‌شوند.
نقاط عطف خطرناکی پیش روی ما قرار دارند که می‌توانند تغییرات غیرقابل برگشت و فاجعه‌بار را به‌دنبال داشته باشند. از جمله سفید شدن (مرگ‌ومیر) آبسنگ‌های مرجانی، از‌دست‌رفتن جنگل‌های آمازون و ذوب‌شدن یخ‌های گرینلند و قطب جنوب پس از زیستگاه‌های آب شیرین، جمعیت گونه‌های خشکی با ۶۹ درصد در رتبه دوم کاهش جمعیت قرار دارد. تغییر کاربری عرصه‌های طبیعی، معدن‌کاوی، آلودگی، شیوع بیماری‌ها، آتش‌سوزی‌های گسترده، تغییر رژیم هیدرولیک (چرخه آب) زیستگاه‌ها در اثر فعالیت‌های انسانی نیز از جمله مهمترین تهدیدهای زیستگاه‌های خشکی و گونه‌های موجود در آن است.
رتبه سوم کاهش جمعیت نیز مربوط به کاهش ۵۶ درصدی جمعیت گونه‌های دریایی (دریاهای آزاد و اقیانوس‌ها) است. اگرچه نویسندگان گزارش، خود اذعان کرده‌اند که به‌دلیل ناشناخته‌بودن بخش زیادی از گونه‌های دریایی و دشواری برآورد جمعیت‌ها، این افت ۵۶ درصدی تنها مربوط به بخش کوچکی از گونه‌های دریایی است، اما همین میزان افت نیز به‌معنای رسیدن جمعیت گونه‌ها، به نصف جمعیت نیم قرن اخیر است. مواردی مانند صیادی صنعتی، ورود آلاینده‌ها، تغییر اسیدیته و دمای آب اقیانوس‌ها نیز از جمله مهمترین دلایل کاهش جمعیت گونه‌های دریایی است.
خطر رسیدن به نقاط غیرقابل بازگشت
گزارش هشدار می‌دهد که جهان در حال نزدیک شدن به برخی رخدادهای بسیار نگران‌کننده است. آن‌طورکه در این گزارش آمده، نقاط عطف خطرناکی پیش روی ما قرار دارند «که می‌توانند تغییرات غیرقابل برگشت و فاجعه‌بار را به‌دنبال داشته باشند.» از جمله سفید شدن (مرگ‌ومیر) آبسنگ‌های مرجانی که می‌تواند موجب نابودی منابع شیلات شود. همچنین، از‌دست‌رفتن جنگل‌های آمازون که می‌تواند به آزاد شدن مقادیر زیادی کربن به جو زمین منجر شود و درنهایت ذوب‌شدن یخ‌های گرینلند و قطب جنوب که افزایش سطح آب دریاها و زیرآب رفتن سواحل را به‌دنبال خواهد داشت.
وضعیت نگران‌کننده آمریکای جنوبی
شاخص سیاره زنده، برای تعیین وضعیت نواحی مختلف کره زمین نیز به‌کار رفته است. بر اساس این بررسی، گونه‌های مهره‌دار در مناطق آمریکای لاتین و کارائیب با کاهش نگران‌کننده ۹۵ درصدی مواجه اند که بدترین وضعیت در میان تمامی نواحی دیگر متعلق به‌این منطقه است. پس از آن، «آفریقا» با کاهش ۷۶ درصدی و «آسیا و اقیانوسیه» (که ایران نیز در این ناحیه قرار گرفته است) با کاهش ۶۰ درصدی روبه‌روست. در دو منطقه «آمریکای شمالی» و «اروپا و آسیای مرکزی» نیز به‌ترتیب کاهش ۳۹ درصدی و ۳۵ درصدی ثبت شده است.
بیشترین کاهش جمعیت گونه‌های وحشی را زیستگاه‌های آب شیرین (رودخانه‌ها، تالاب‌ها و…) با ۸۵ درصد کاهش تجربه کرده‌اند. در رتبه دوم جمعیت گونه‌های خشکی با ۶۹ درصد در رتبه دوم کاهش جمعیت قرار دارد
این بررسی‌ها شامل دلایل کاهش جمعیت گونه‌ها نیز شده است و به‌طور مثال، در منطقه آسیا و اقیانوسیه، از دست رفتن زیستگاه و پس از آن بهره‌برداری بی‌رویه، مهمترین عوامل کاهش جمعیت گونه‌های ماهی‌ها، پرندگان، پستانداران و خزندگان هستند. در این منطقه، «شیوع بیماری» و «گونه‌های مهاجم» مهمترین دلیل کاهش جمعیت دوزیستان است. البته موضوع گونه‌های مهاجم، بر خزندگان نیز تأثیر زیادی داشته است.
ناکامی در رسیدن به اهداف جهانی
گزارش به ترسیم چشم‌اندازی از آینده طبیعت می‌پردازد. آینده‌ای که با برنامه‌ریزی‌های قبلی همچون تعیین اهداف توسعه پایدار و امضای کنوانسیون‌های حفظ تنوع زیستی و مقابله با تغییراقلیم قرار بود شرایطی بهتر را دنبال کند. اما گزارش می‌گوید با وجود اهداف جهانی، اقدامات ملی کشورهای به‌شدت ناکافی است: «بیش از نیمی از اهداف توسعه پایدار تا سال ۲۰۳۰ محقق نخواهند شد و پیش‌بینی می‌شود دمای عمومی کره زمین تقریباً ۳ درجه سانتی‌گراد افزایش یابد.»
گزارش تبیین می‌کند که برای مقابله با این چالش‌ها، نیاز به یک تحول اساسی در سیستم‌های غذایی، انرژی و مالی داریم. همچنین حفاظت از مناطق طبیعی باید گسترش یابد و به‌طور مؤثری مدیریت شود. حمایت از حقوق جوامع محلی و بومی می‌تواند یکی از مؤثرترین راه‌ها برای حفظ تنوع زیستی باشد.
علاوه‌براین، سیستم غذایی جهانی باید تغییر کند تا هم نیازهای غذایی انسان‌ها را تأمین کند و هم به حفظ طبیعت کمک کند. این تغییر باید شامل افزایش تولید پایدار غذا، کاهش ضایعات غذایی و تغییر الگوهای مصرف باشد. یکی از مواردی که در این گزارش به‌آن تأکید شده است، افزایش بهره‌وری تولید در زمین‌های کشاورزی است که ایران در دسته کشورهایی قرار گرفته که زمین‌های کشاورزی در آن دارای بهره‌وری بسیار پایین است. همچنین انتقال سریع از سوخت‌های فسیلی به انرژی‌های تجدیدپذیر نیز ضروری است تا بتوانیم انتشار گازهای گلخانه‌ای را کاهش دهیم. این انتقال باید عادلانه باشد و مردم و طبیعت را در مرکز توجه قرار دهد.
شاخص سیاره زنده برای جمعیت‌های ترکیبی زمینی و آب شیرین از ۱۹۷۰ تا ۲۰۲۰، بر اساس دو هزار و ۴۴۹ جمعیت و ۹۳۵ گونه مهره‌دار در آمریکای شمالی، سه هزار و ۹۳۶ جمعیت و یک‌هزار و ۳۶۲ گونه در آمریکای لاتین و کارائیب، چهار هزار و ۶۱۵ جمعیت و ۶۱۹ گونه در اروپا و آسیای مرکزی، چهار هزار و ۶۲۲ جمعیت و ۷۶۸ گونه در آسیا و اقیانوسیه و دو هزار و ۳۰۱ جمعیت و ۵۵۲ گونه در آفریقا. خطوط سفید درون نمودارها نشان‌دهنده مقدار شاخص و نواحی تیره نمودارها نشان‌دهنده عدم قطعیت آماری پیرامون مقدار هستند.
شاخص سیاره زنده برای جمعیت‌های ترکیبی زمینی و آب شیرین از ۱۹۷۰ تا ۲۰۲۰، بر اساس دو هزار و ۴۴۹ جمعیت و ۹۳۵ گونه مهره‌دار در آمریکای شمالی، سه هزار و ۹۳۶ جمعیت و یک‌هزار و ۳۶۲ گونه در آمریکای لاتین و کارائیب، چهار هزار و ۶۱۵ جمعیت و ۶۱۹ گونه در اروپا و آسیای مرکزی، چهار هزار و ۶۲۲ جمعیت و ۷۶۸ گونه در آسیا و اقیانوسیه و دو هزار و ۳۰۱ جمعیت و ۵۵۲ گونه در آفریقا. خطوط سفید درون نمودارها نشان‌دهنده مقدار شاخص و نواحی تیره نمودارها نشان‌دهنده عدم قطعیت آماری پیرامون مقدار هستند./ پیام ما
