اثر مخرب تجمع آلاینده‌ها بر روی کاشی‌ها و جداره‌های مسجد جامع عباسی اصفهان
میراث اصفهان در محاصره آلاینده‌ها
مسجد جامع عباسی اصفهان یکی از بناهای باشکوه عصر صفوی و از شاخص‌ترین آثار تاریخی ایران، هرساله گردشگران و علاقه‌مندان بسیاری را به‌سوی خود جذب می‌کند
اخبار سبز کشاورزی؛ مسجد جامع عباسی اصفهان که در قلب میدان نقش جهان قرار دارد، با کاشی‌کاری‌های منحصربه‌فرد، طراحی دقیق و نقوش هندسی زیبا، به‌عنوان نمادی از هنر اسلامی ایرانی درسطح جهانی شناخته می‌شود و در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است.
بااین‌حال، در دهه‌های اخیر این بنای ارزشمند به‌دلیل قرارگیری در شهری با سطح بالای آلاینده‌های صنعتی و زیست‌محیطی دچار آسیب‌های جدی شده است.
آلودگی هوا و تجمع آلاینده‌ها بر روی کاشی‌ها و جداره‌های مسجد افزون‌بر تخریب رنگ و شفافیت کاشی‌ها زمینه‌ساز آسیب‌های ساختاری عمیقی شده و نیاز فوری به پاکسازی و مرمت اصولی بنا را بیش‌ازپیش ضروری کرده است.
به‌گفته «بهشاد حسینی»، ناظر پروژه‌های مرمت آرایه‌های معماری اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان اصفهان، انباشته شدن آلودگی‌ها روی سطح کاشی‌ها و دیوارهای داخلی و خارجی مسجد چالش‌های پیچیده‌ای را پیش روی تیم مرمت قرار داده است. این آلاینده‌ها علاوه‌بر کاهش زیبایی بصری کاشی‌ها و کدر کردن رنگ‌ها، با جذب رطوبت، شرایط تخریب و فرسایش بیشتر را نیز فراهم کرده‌اند. حسینی ضمن تأکید بر ضرورت اجرای پاکسازی علمی و اصولی، اشاره می‌کند تیم مرمت در این پروژه از روش‌های خاصی استفاده می‌کند که ضمن حذف آلودگی‌ها، کمترین آسیب را به بافت تاریخی بنا وارد کند.
در عملیات پاکسازی جدارهای داخلی و خارجی مسجد جامع عباسی، با چه نوع آسیب‌هایی مواجه شدید؟
آسیب‌های مختلفی از جمله جدایش، شکستگی و پریدگی لعاب کاشی‌ها در این بنا دیده شد، اما اصلی‌ترین مسئله حجم انبوهی از آلاینده‌ها بر سطح کاشی‌کاری‌ها بود. آلودگی‌ها به‌قدری روی سطح کاشی‌ها تجمع یافته بود که پاکسازی اصولی برای جلوگیری از جذب رطوبت و تخریب لازم بود. در دهه‌های اخیر، کاشی‌ها فقط غبارروبی می‌شدند که این امر به‌مرور زمان منجر به کاهش شفافیت و زیبایی‌شناسی آنها شده بود.
کاشی‌های مسجد جامع عباسی چند سال است که پاکسازی اصولی از آلودگی هوا نشده‌اند؟
در برخی دوره‌ها غبارزدایی انجام شده، اما تخمین ما این است که حداقل چهار تا پنج دهه است کاشی‌ها به‌صورت اصولی از آلودگی پاکسازی نشده‌اند. البته ما هم نمی‌توانیم ادعا کنیم که همه آلودگی را به‌طور کامل از بین می‌بریم، زیرا شناسایی دقیق آلودگی‌ها یک بحث تخصصی و نیازمند بررسی دقیق است.
آلودگی هوا تأثیرات چندجانبه‌ای بر بناهای تاریخی دارد. آلاینده‌های محیطی از کارخانه‌ها، بادهای محلی یا تأسیسات صنعتی در اطراف بنا موجب تیرگی و سیاه شدن سطوح معماری می‌شوند.
برای بنای تاریخی مثل مسجد جامع عباسی استاندارد پاکسازی چندوقت یک‌بار است؟
این موضوع بستگی به محیط و میزان آلودگی هوا دارد. برای بنای مسجد جامع عباسی که در محیطی با آلودگی بالا قرار دارد، دوره‌های پاکسازی ۱۵ساله توصیه می‌شود.
آلودگی هوا چه تأثیراتی بر بناهای تاریخی دارد؟
آلودگی هوا تأثیرات چندجانبه‌ای بر بناهای تاریخی دارد. آلاینده‌های محیطی از کارخانه‌ها، بادهای محلی یا تأسیسات صنعتی در اطراف بنا موجب تیرگی و سیاه شدن سطوح معماری می‌شوند. در بعضی از موارد، آلاینده‌ها به نقاشی‌ها، کاغذ و پارچه‌ها نیز آسیب می‌رسانند و ساختارهای سلولزی و سطح‌های رنگی را تخریب می‌کنند.
آلودگی هوای اصفهان چه تأثیری بر کاشی‌های مسجد جامع عباسی داشته است؟
آلودگی هوا تجمع بسیاری از آلاینده‌ها روی کاشی‌ها ایجاد کرده و علاوه‌بر کاهش شفافیت و زیبایی کاشی‌ها، امکان جذب رطوبت و آسیب به ساختار کاشی را افزایش داده است. بنابراین، ما مداخله کردیم تا با روش‌هایی کم‌خطر آلودگی‌ها را پاکسازی کنیم و از تخریب بیشتر جلوگیری کنیم.
موقعیت جغرافیایی مسجد جامع عباسی و آلودگی هوای اصفهان چگونه بر این بنا تأثیر می‌گذارند؟
تأسیسات صنعتی مانند پالایشگاه‌ها و کارخانه‌ها در اطراف غرب اصفهان قرار دارند و جریان هوا به‌سمت مسجد جامع عباسی می‌تواند موجب رسیدن آلاینده‌ها به این بنا شود. تأثیرات مخرب آلودگی طی ۳۰ تا ۴۰ سال اخیر قابل‌توجه بوده و منجر به تغییر رنگ و تیرگی کاشی‌ها شده است.
در مسجد جامع عباسی با چند نوع کاشی مواجه هستید؟
این بنا طی دوره‌های مختلف تاریخی مرمت و با انواع متنوع کاشی‌ها از دوره صفوی تا معاصر تزئین شده است. نوع کاشی و قرارگیری آن در بخش‌های مختلف، میزان آسیب‌پذیری آنها را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
بیشترین آسیب‌ها در اثر آلودگی هوا مربوط به کدام دوره است؟
نمی‌توان به‌صورت دقیق دوره‌ای خاص را مشخص کرد. آسیب‌پذیری کاشی‌ها بستگی به موقعیت مکانی آنها دارد؛ برای مثال، کاشی‌های معرق روی گنبد به‌دلیل بارش باران بیشتر در معرض آسیب هستند.
در فضای داخلی مسجد جامع عباسی، آلودگی هوا بیشتر به کاشی‌های کدام دوره‌ها آسیب رسانده است؟
کیفیت ساخت کاشی‌ها در دوره‌های مختلف متفاوت است. بااین‌حال، نمی‌توان دقیقاً گفت کدام دوره‌ها بیشتر تحت‌تأثیر بوده‌اند؛ زیرا میزان آلودگی و نوع ساختار کاشی‌ها نیز در این آسیب‌پذیری مؤثر است.
عملیات پاکسازی کاشی‌های داخلی مسجد جامع عباسی با چه گستردگی انجام شده است؟
وسعت پروژه بسیار بالاست و اعتبارهای مالی در هر مرحله تعیین‌کننده میزان پاکسازی است. عملیات به‌صورت فازبندی انجام می‌شود و جدارهای داخلی و خارجی را شامل می‌شود.
اگر این عملیات پاکسازی صورت نمی‌گرفت، کاشی‌های مسجد جامع عباسی با چه مشکلاتی روبه‌رو می‌شدند؟
عدم پاکسازی به‌موقع آلودگی‌ها باعث جذب رطوبت می‌شد که با وجود آلاینده‌های فلزی از کارخانه‌ها، رنگ کاشی تغییر می‌کرد و سطح آن مات می‌شد. بنابراین پاکسازی بموقع برای حفظ زیبایی و جلوگیری از ماتی و تغییر رنگ ضروری است.
روش‌های غیراصولی پاکسازی چگونه به کاشی‌ها آسیب می‌رسانند؟
استفاده از مواد شیمیایی مانند قلیاها یا اسیدها ممکن است به ساختار کاشی آسیب برساند و موجب تبادل یونی شود که به‌مرور زمان کاشی را تضعیف می‌کند. ما در این پروژه از روش‌های ملایم‌تر و بدون استفاده از مواد شیمیایی خورنده استفاده کرده‌ایم.
باتوجه‌به نبود تکنولوژی‌های پیشرفته در گذشته، چگونه کاشی‌ها تا این حد سالم باقی مانده‌اند؟
درگذشته به‌دلیل محیط طبیعی‌تر و نبود آلاینده‌های صنعتی، کاشی‌ها کمتر تحت‌تأثیر آلودگی قرار می‌گرفتند. اما امروزه آلودگی صنعتی به‌شدت افزایش یافته است و کاشی‌ها نیاز به پاکسازی مداوم دارند.
پاکسازی کاشی‌های مسجد جامع عباسی براساس چه مطالعاتی صورت گرفته است؟
نوع آلودگی‌های موجود شناسایی و آزمایش‌هایی روی نمونه‌های کاشی انجام شده است. نمونه‌های جدید و تاریخی بررسی شدند تا روش پاکسازی مناسبی انتخاب شود که آسیبی به کاشی‌های تاریخی نرساند.
آیا بعد از پاکسازی، کاشی‌های مسجد جامع عباسی نیاز به پایش مجدد ندارند؟
پایش مستمر و حضور مرمتگران برای حفظ سلامت این بناهای تاریخی ضروری است. پس از پاکسازی، عملیات باید به‌صورت دوره‌ای ادامه یابد تا درصورت نیاز، اقدامات مرمتی لازم بموقع انجام گیرد.
مازوت چه تأثیری بر کاشی‌های این بنای تاریخی دارد؟
سوخت مازوت به‌دلیل داشتن ترکیبات نیتروژن و سولفور، باعث ایجاد باران‌های اسیدی می‌شود و به ملات‌های بنا و سطح کاشی‌ها آسیب می‌رساند. ما در این پروژه از روش‌های ملایم مانند آب و الکل برای پاکسازی استفاده کرده‌ایم و به‌طور کلی از مواد شیمیایی خورنده اجتناب کرده‌ایم/پیام ما
