میوه‌های ایرانی با آب ارزان ایران در سفره کشورهای خلیج فارس
آب ارزان ایران چگونه به سفره کشورهای حوزه خلیج‌فارس می‌رسد؟ راز یارانه‌های پنهان کشاورزی، رشد بی‌سابقه صادرات میوه و سبزیجات ایرانی به امارات
بازار وسیع و پر جنب و جوش العویر دبی، نمادی از اشتهای سیری‌ناپذیر مصرف‌کنندگان در منطقه خلیج‌فارس است. کامیون‌های پر از میوه و سبزیجات در این بازار، رقص ماهرانه‌ای را به نمایش می‌گذارند و انبارهایی به وسعت یک کیلومترمربع، میزبان محصولات تازه‌ای هستند که از اقصی نقاط جهان می‌آیند.
به گزارش اخبار سبز کشاورزی؛ اما در این میان، سهم ایران و محصولات کشاورزی‌اش، با اتکا به آب ارزان ایران و یارانه‌های پنهان، بسیار قابل توجه و حتی انحصاری شده است.
پشت پرده صادرات پررونق: تحریم‌ها و آب ارزان ایران
دنیای اقتصاد گزارش می‌دهد که یارانه‌های پنهان در بخش کشاورزی ایران – شامل آب، انرژی و کود ارزان، به علاوه حمایت از فناوری‌های پیشرفته کشت گلخانه‌ای – باعث رشد چشمگیر صادرات محصولات کشاورزی به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس شده است. از سال ۲۰۱۸، سطح زیر کشت گلخانه‌ای در ایران بیش از سه برابر شده و این سیاست‌ها، انحصار نسبی ایران را در بازار ۱۲ محصول در امارات فراهم کرده است؛ امری که سالانه ۴ تا ۵ میلیارد دلار ارزآوری برای کشور به همراه داشته است.
اما چرا ایران، با وجود فشارهای اقتصادی و تحریم‌های شدید پس از جنگ ۱۲ روزه و مشکلات در جمع‌آوری درآمدهای نفتی، به این بازار روی آورده است؟ اکونومیست ادعا می‌کند که پر کردن بازار کشورهای خلیج‌فارس از میوه‌ها و سبزیجات، یکی از راه‌های ایران برای تأمین کالاهای وارداتی ضروری است. ایران اکنون ۹۰ درصد گل کلم، گوجه‌فرنگی و هندوانه وارداتی امارات را تأمین می‌کند، انحصاری که تقریباً در عرض چند سال اخیر ایجاد شده است.
انحصار میوه‌ای: پدیده مرموز در قفسه‌های دبی
هجوم محصولات گلخانه‌ای ایران به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، رقبای ایران را در بیش از ۱۲ بازار میوه و سبزیجات شکست داده و کیفیت این محصولات نیز در حال بهبود است. این در حالی است که صادرات مواد غذایی ایران تحت تحریم مستقیم نیست، اما اکثر کشتی‌رانان، بانک‌ها و خرده‌فروشان، همکاری با ایران را "پرخطر" می‌دانند.
معمای دیگر اینجاست: اگر از سوپرمارکت‌های دبی بازدید کنید، نشانه‌های واضحی از محصولات ایرانی را نخواهید دید. سهم کمی از فضای قفسه‌ها به محصولات ایرانی اختصاص دارد. پس چه کسی محصولات غذایی رو به رشد ایران را می‌خرد و این مواد غذایی در کجا به فروش می‌رسند؟
فاش‌سازی رازهای یک تجارت پنهان
برای فهمیدن این موضوع، اکونومیست با مجموعه‌ای از کشاورزان، عمده‌فروشان، خرده‌فروشان و همچنین معامله‌گران مخفی کالاهای ایرانی گفت‌وگو کرده است.
نتیجه شوکه‌کننده است: مواد غذایی از ایران به‌طور مخفیانه و عمده به مشتریان ناآگاه در سراسر خلیج‌فارس فروخته می‌شود؛ حتی در کشورهایی مانند عربستان سعودی که ادعا می‌کنند هیچ چیز از ایران وارد نمی‌کنند.
این زنجیره تأمین پیچیده، تضاد منافع را در بالاترین سطوح نشان می‌دهد. دلال‌ها در این میان، ثروت‌های زیادی به دست می‌آورند، در حالی که کشاورزان محلی تحت فشار قرار می‌گیرند. تخمین زده می‌شود که ایران در سال ۲۰۲۴، ۴ تا ۵ میلیارد دلار از این صادرات ارز به دست آورده و این تازه شروع کار است.
یارانه آب ارزان ایران؛ سوخت یک موتور تولیدی خاص
ایران با داشتن آب و هوای متنوع، خاک حاصلخیز و نور کافی خورشید، پتانسیل طبیعی برای تبدیل شدن به یک قدرت کشاورزی را دارد. این صنعت، که اشتغال ۲.۳ میلیون ایرانی و ۸۰ درصد غذای آن‌ها را تأمین می‌کند، اکنون یک‌پنجم صادرات غیرنفتی کشور را به خود اختصاص داده است.
دولت، آب، کود و انرژی را تقریباً رایگان در اختیار تولیدکنندگان قرار می‌دهد و به کشاورزان یارانه می‌دهد تا بتوانند از فناوری‌های پیشرفته مانند کشت هیدروپونیک برای پرورش محصولات با ارزش بالا استفاده کنند. سطح زیر کشت گلخانه‌ای در ایران از اوایل دهه ۲۰۱۰ بیش از سه برابر شده است.
دولت ایران این یارانه را به کشاورزان اعطا می‌کند؛ زیرا صادرات محصولات آن‌ها اکنون برای کشور بسیار ارزشمند است. این صادرات یکی از معدود راه‌هایی است که ایران می‌تواند کالاهای وارداتی مورد نیاز خود را تأمین کند. ارزهایی مانند دلار و درهم برای ایران فوق‌العاده ارزشمند هستند و هر فعالیتی که این محدودیت ارزی را تضعیف کند، برای دولت ایران این ارزش را دارد که با یارانه داخلی تأمین مالی شود.
موفقیت در سایه ابهام: تسلط ایران بر بازار ۱۵ کالا
نه ایران و نه امارات آمار تجاری دقیق و به‌روزی را منتشر نمی‌کنند، اما اکونومیست با جمع‌آوری داده‌های خصوصی بر اساس گزارش‌های گمرکی از کشورهای ثالث، نشان می‌دهد که استراتژی ایران به شدت موفق بوده است. این کشور در حال حاضر بر بازار ۱۵ کالا در امارات، از بادمجان تا خربزه، تسلط دارد.
این داستان در مقیاس کوچک‌تر در عمان و قطر نیز رخ داده است. حجم صادرات ایران در حال افزایش است و کیفیت نیز در حال بهبود است؛ صادرات ایران که زمانی محدود به گوجه‌فرنگی‌های ساده بود، اکنون در نوع گیلاسی آن، که دشوارترین نوع برای تولید است، نیز عالی عمل می‌کنند.
لجستیک پنهان: از مزرعه تا بازار خلیج‌فارس
برای درک چگونگی رسیدن محصولات ایران به بازار، باید از مزرعه شروع به بررسی کرد. برخلاف نفت که توسط یک انحصار دولتی در ایران تولید می‌شود، سبزیجات کشور توسط ۳۶ هزار واحد کشاورزی کوچک تولید می‌شوند. این محصولات بسته‌بندی شده و روی تریلرها قرار می‌گیرند و به بندری در جنوب ایران منتقل می‌شوند.
سپس در سپیده‌دم روی کشتی‌های کوچک‌تری بارگیری می‌شوند که آن‌ها را به امارات منتقل می‌کنند. این سفر تنها ۶ ساعت طول می‌کشد و حمل یک کانتینر میوه از مزارع ایران به انبارهای امارات تنها ۸۰۰۰ درهم (۲۲۰۰ دلار) هزینه دارد، در حالی که حمل میوه از مصر یا ترکیه چهار برابر بیشتر هزینه دارد.
سیستم پرداخت غیررسمی و استتار محصولات
بیشتر محصولات ایرانی که وارد امارات می‌شوند، در گمرک ثبت می‌شوند، اما پرداخت هزینه آن‌ها به دلیل تمایل نداشتن بانک‌های اماراتی به پردازش معاملات مربوط به ایران، دشوار است. بنابراین این تجارت به یک سیستم پرداخت غیررسمی متکی است که توسط نهادهای کوچکی با دفاتری در سراسر دبی اداره می‌شود.
این شرکت‌ها در امارات، درهم را از واردکنندگان مواد غذایی جمع‌آوری کرده و آن را به صادرکنندگان لوازم خانگی، قطعات خودرو و ماشین‌آلاتی که ایران به شدت به آن‌ها نیاز دارد، می‌دهند. سپس این کالاها از طریق خلیج‌فارس به ایران ارسال می‌شوند.
از بنادر امارات، کامیون‌های محلی تریلرها را به بازار العویر می‌برند و در آنجاست که اتفاقات شگفت‌انگیزی رخ می‌دهد. عمده‌فروشان این بازار، سفارش‌ها را به معامله‌گران ایرانی می‌دهند، خریداران را در امارات و فراتر از آن پیدا می‌کنند و تدارکات مورد نیاز را سازمان‌دهی می‌کنند. اکثر عمده‌فروشان کالاهای ایرانی نیز با مخلوط کردن آن‌ها با مواد غذایی از جای دیگر، منشأ آن‌ها را پنهان می‌کنند.
گاهی اوقات مواد غذایی ایرانی در جعبه‌های جعلی برندهای معتبر بسته‌بندی مجدد می‌شوند، به این امید که از بازرسی‌ها جلوگیری کنند. این تاکتیک‌ها به آن‌ها کمک می‌کند تا پول بیشتری به دست آورند؛ به عنوان مثال، یک کانتینر کلم بروکلی ایرانی با قیمت یک درهم به ازای هر کیلوگرم به معامله‌گری پیشنهاد شده، در حالی که کشاورزان اماراتی باید حداقل ۲ درهم و محصولات هلندی حداقل پنج برابر آن هزینه داشته باشند.
صادرات مجدد و تضعیف کشاورزی محلی
امارات همچنین پایگاهی برای صادرات مجدد محصولات ایرانی محسوب می‌شود. تخمین زده می‌شود که یک‌سوم صادرات سبزیجات ایرانی به کشورهای دیگر از طریق امارات انجام می‌شود، که بخش زیادی از این محصولات قاچاق می‌شوند. برای مثال، عربستان سعودی مدت‌هاست که واردات میوه از ایران را ممنوع کرده است، اما معامله‌گران اماراتی با تغییر برچسب و منشأ محصولات، آن‌ها را به این کشورها صادر می‌کنند.
تسلط شدید محصولات ایرانی که توسط شرکت‌های محلی واردات و صادرات در کشورهای حاشیه خلیج‌فارس تسهیل می‌شود، برنامه‌های این دولت‌ها را برای احیای کشاورزی داخلی تضعیف کرده است. امارات قصد دارد تا سال ۲۰۵۱ در شاخص امنیت غذایی جهانی، رتبه برتر را کسب کند و در حال سرمایه‌گذاری‌های عظیمی در این زمینه است، اما مزارع محلی این کشور در حال خشک شدن هستند و تولید آن‌ها کاهش یافته است.
چرا کشورهای حاشیه خلیج‌فارس این وضعیت را تحمل می‌کنند؟
این سوال مطرح می‌شود که چرا امارات و سایر کشورهای حاشیه خلیج‌فارس باید سرازیر شدن محصولات کشاورزی ایران به کشورهای خودشان را تحمل کنند؟ شاید آن‌ها امیدوارند که واردات ارزان‌قیمت، تورم را پایین نگه دارد یا اینکه دلجویی از ایران، شانس حملات از سوی این کشور را کاهش می‌دهد. برخی نیز تصور می‌کنند که رهبران حاشیه خلیج‌فارس کشاورزی محلی خود را برای کمک به حفظ آب‌های زیرزمینی کمیاب کشورشان فدا می‌کنند.
با این حال، خشکسالی‌های مکرر در ایران باعث شده است که تولید محصولات کشاورزی در ایران به‌طور فزاینده‌ای بی‌ثبات شود و واردکنندگان را در معرض شوک‌های قیمتی قرار دهد. صادرات فراوان محصولات کشاورزی، اگرچه برای ارزآوری به ایران کمک کرده است، اما کمبود منابع آبی را در این کشور تشدید کرده است؛ امری که می‌تواند در نهایت امنیت غذایی کشورهای حاشیه خلیج‌فارس را نیز تحت تأثیر قرار دهد. آیا این روند می‌تواند در بلندمدت پایدار باشد؟
