ایران از آسیب‌پذیرترین کشورها در برابر تغییرات اقلیمی

بیانیه شاخه بین‌گروهی محیط زیست فرهنگستان علوم تنظیم شده و پس از اعلام نظر گروه های علمی، به تصویب شورای علمی فرهنگستان علوم رسیده است.

***

تهدیدات محیط زیست ایران

با ادامه روند موجود، کاهش تاب آوری سرزمینی و پتانسیل انحطاط تمدن ایران زمین قابل پیش‌بینی است.

طبق اصل پنجاهم قانون اساسی "در جمهوری اسلامی، حفاظت محیط زیست وظیفه عمومی تلقی می‏‌گردد." از سوی دیگر در اصل چهل و پنجم آمده "انفال و ثروت‏‌های عمومی از قبیل زمین‌های موات یا رها شده، معادن، دریاها، دریاچه‏‌ها، رودخانه‌‏ها و… در اختیار حكومت اسلامی است."

چالش‌های فزاینده محیط زیستی ایران اخیراً به نقطه بحران رسیده است؛ به‌ویژه فرسایش خاک، (آبی و بادی)، خشکسالی، گرد و غبار، فرونشست زمین، بحران آب، مدیریت پسماند و آلودگی هوا نه تنها باعث ایجاد مشکلات اجتماعی، سیاسی و امنیتی در داخل کشور شده، بلکه در آینده روابط ایران با همسایگان خود را نیز دچار چالش بیشتر خواهد کرد.

بیشتر بخوانید: تغییرات اقلیمی کابوس کشاورزان در کرمان

وخامت وضع محیط زیست ایران یک خطر بالقوه بی‌ثبات کننده امنیت ملی برای ایران است، زیرا امنیت، انسجام داخلی، سلامت عمومی، محیط زیست شکننده و اقتصاد کشور را تهدید می‌کند.

تغییرات اقلیمی

کشور ما به‌دلیل ویژگی‌های جغرافیایی، اقتصادی و اقلیمی، یکی از آسیب‌پذیرترین کشورها در برابر تغییرات اقلیمی است.

ایران از نظر انتشار گازهای گلخانه ای به ویژه دی اکسید کربن بر اساس آمار سال 2019 اولین کشور در خاورمیانه و هشتمین کشور در جهان است که به مدرنیزه نشدن و بهره وری پایین صنعتی و تولید و مصرف غیربهینه محصولات هیدروکربوری، و عدم توسعه مناسب انرژی های پاک و تجدیدپذیر در ایران مربوط است.

منطقه وسیعی از کشور مستعد سیلاب است، گسترش بی‌رویه شهرها و از بین بردن جنگل‌ها مزید بر علت شده و گرم شدن زمین و تغییر روند بارندگی منجر به خشکسالی و آتش‌سوزی در جنگل‌ها شده است.

تغییر اقلیم موجب تشدید و تکرار سوانح طبیعی مانند خشکسالی و سیلاب شده است. بعضی تخمین‌ها نشان می‌دهد که ایران در سده بیست و یکم با افزایش بیش از 2 درجه سانتی‌گراد میانگین دما و کاهش 35 درصدی بارندگی مواجه خواهد شد.

ناپایداری محیط زیست

ناپایداری محیط زیست اهمیت ویژه در توسعه مخاطرات و سوانح مختلفی مانند خشکسالی، طوفان‌های گرد و غبار، سیل و زلزله دارد.

متاثر از تخریب محیط زیست و تغییر اقلیم مردم ایران و منطقه خاورمیانه ممکن است از بیماری‌های جدید رنج ببرند، برخی حیوانات ممکن است زنده نمانند زیرا نمی‌توانند برای تامین نیازهای زیست خود و از جمله آب برای آشامیدن با محیط جدید سازگار شوند.

گرم شدن زمین

میانگین دمای هوا از سال 1300 تا 1402حدود 2 درجه در نواحی مختلف ایران گرم‌تر شده است. تمام تابستان‌های سال‌های اخیر، نسبت به ۲۰سال گذشته به طور غیرمعمولی گرم و خشک بود و دما‌های بسیار بالا و رطوبت کم در ماه‌های مرداد و شهریور بیشتر از خشکسالی طولانی‌مدت منطقه بود.

اگر خاورمیانه در درازمدت به دلیل تغییرات اقلیمی خشک‌تر شود، طوفان‌های گردوغبار شدیدتر می‌شود.

تولید گازهای گلخانه‌ای

ایران در سال 1394 هشتمین تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای در جهان بود. با تشدید تنش‌ها با آمریکا و خروج آمریکا از برجام در سال 1397، ایران به‌صراحت اعلام کرده است که هرگونه اقدام اقلیمی را به لغو تحریم‌ها و به همکاری و کمک جامعه بین‌المللی موکول می‌کند.

دولت مجبور شده است از نفت داخلی و مازوت استفاده کند تا گاز بیشتری برای صادرات باقی بماند. این موضوع افزایش مهمی را در انتشار گازهای گلخانه‌ای ایران موجب شده است. طبق آمار شرکت پالایش و پخش فراورده‌های نفتی ایران، صادرات مازوت 79 درصد از کل صادرات محصولات پالایشگاهی ایران را تشکیل می‌دهد.

بیشتر بخوانید: تغییرات اقلیمی چگونه بر کشاورزی تأثیر می گذارد؟

تخریب جنگل‌ها

طی ۶ د‌هه اخیر، میلیون ها هکتار از سطح جنگل‌های کشور کم شد‌ه است. مساحت جنگل‌های ایران از سال 1369 از 19 میلیون هکتار تا سال 1394 به 10/7 میلیون هکتار کاهش یافت.

اگر با همین روند‌ پیش برویم تا ۷۵ سال دیگر اثری از جنگل‌های امروزی ایران باقی نمی‌ماند‌! ساخت و ساز، قطع درختان غیرقانونی، چرای بیش از حد مراتع و آتش‌سوزی‌های جنگلی ناشی از تغییرات اقلیمی و بی‌مبالاتی برخی افراد از عوامل مهم جنگل‌زدایی است.

فرسایش خاک

خاک مهمترین عنصر در تامین امنیت غذایی است. ایران کشوری خشک است که مساحتی نزدیک به 165 میلیون هکتار دارد. از این میزان، تنها حدود 50 میلیون هکتار قابل کشت است - اما کمتر از دو پنجم (18 میلیون هکتار) در حال حاضر برای مصارف کشاورزی استفاده می شود، و کمبود آب بقیه را غیرقابل استفاده کرده است.

بر اساس گزارش تایید شده توسط سازمان جهانی خواربار و کشاورزی، ایران سالانه 2 میلیارد تن خاک از دست می دهد که به این معنی است که به طور متوسط 7 تا 10 تن در هر هکتار از خاک ایران فرسایش می یابد. نیمی از این مقدار به دلیل فرسایش آبی و نیمی دیگر ناشی از فرسایش بادی است.

با توجه به اینکه کل فرسایش خاک در جهان 24 میلیارد تن است، در واقع یک دوازدهم کل فرسایش خاک جهان در ایران رخ می دهد. با توجه به اینکه ایران یک درصد از خشکی های جهان را به خود اختصاص داده است، نرخ فرسایش نسبت به سطح آن هشت برابر میانگین جهانی -یکی از بالاترین ارقام و روندها در جهان - و بسیار نگران کننده است.

تشکیل یک سانتی متر مکعب خاک در ایران 500 سال طول می کشد. برای ایجاد هر سانتی متر خاک به طور متوسط در شرایط اقلیمی متفاوت بین 300 تا 1000 سال طول می کشد.

تخلیه سفره های آب زیر زمینی : در تابستان 1400 حدود 350 هزار چاه غیرمجاز و حدود 550 هزار چاه مجاز در کشور گزارش شد. تعداد چاه‌های غیرمجاز و مجاز ایران در سال ۵۷، حدود 60 هزار حلقه بود. از کل بارندگـی حدود 72 درصد صرف تبخیـر و تعرق شـده و از بقیه کـه حجـم تجدیدپذیـر منابع آب کشـور است، حدود 110 میلیارد مترمکعـب و حدود 28 درصد از کل بارندگی حدود 400 میلیارد متر مکعب است.

در دو دهه اخیر به طور متوسط بـرای مصارف مختلف از منابع آبهای سـطحی و زیرزمینی کشـور سالانه حدود 100 میلیارد متر مکعب برداشت شده است که اثرهای منفی زیادی دارد.

کاهش عملکرد چاه، افزایش نفوذ آب شور به سفره‌های زیرزمینی، افزایش فرونشست زمین، و تخریب آبهای زیرزمینی ازپیامدهای نگران‌کننده این روند است.

تنش و بحران جدی آب

از مجموع 400 میلیارد مترمکعب بارش سالانه،290 کیلومتر مکعب تبخیر و تعرق از دست می رود 110 کیلومتر مکعب در دسترس است که حدود 94 درصد آن برای آبیاری حدود 8 میلیون هکتار زمین استفاده می شود. افزون بر این میزان، متوسط حجم آب ورودی از رودخانه های مرزی حدود 8 کیلومتر مکعب و و حجم خروجی 33 کیلومتر مکعب است.

دبی چشمه 11 کیلومتر مکعب و آب سطحی رودخانه ها حدود 100 کیلومتر مکعب و میزان نفوذ سالانه به سفره های زیرزمینی 51 کیلومتر مکعب برآورد شده است.

آب زیرزمینی حدود 60 درصد مصرف ملی را در سال‌ها با بارش «عادی» تأمین می‌کند و بدون شک درصد بیشتری در خشک‌سالی طولانی‌مدت، مانند خشکسالی که اکنون با آن مواجه هستیم، از آبهای زیرزمینی تأمین می‌شود. تنش آبی ناشی از بهره برداری غیر اصولی از منابع آب به ویژه منابع آب زیر زمینی در بخش کشاورزی است.

با بهره وری بسیار پایین و تلفات 30 در صدی محصولات کشاورزی و نبود قیمت مناسب آب و انرژی، چالش بزرگ در همه بخش ها و به ویژه در کشاورزی است.

تغییر اقلیم، خشکسالی، پروژه های انتقال آب نامناسب و عدم رعایت اصول و مبانی آمایش سرزمین در مکان یابی جمعیتی و صنعتی موجب تخلیه سفره های اب زیرزمینی، خشک شدن رودخانه ها و تالاب ها، فرونشست زمین در خیلی از دشت‌ها و انتشار ریزگردها شده است.

استفاده نامتعادل از منابع آب، آمایش غلط سرزمین ایران به ویژه از سال 1340 به بعد، باعث تمرکز نامتناسب جمعیت به ویژه به سوی مراکز استانها و به طور خاص به سوی تهران شده است.

از آنجا که قرار است وزارت راه و شهرسازی در نقاطی که زمین در اختیار دارد شامل شهرهای جدید، محدوده تحت مسئولیت بنیاد مسکن، شهرهای زیر ۵۰۰ هزار نفر جمعیت و به طور کلی زمین‌هایی که در بانک زمین به ثبت رسیده اراضی خود را به متقاضیان ساخت و سازندگان مسکن واگذار کند، مناطق با بیشترین تنش و بحران آب، باید با بیشترین اولویت مورد توجه واقع شوند تا چنین طرح هایی در مناطق دارای تنش بالای آب اجرا نشود.

مناطق مهمی مانند استانهای تهران، البرز، کرمان، سمنان، یزد، اصفهان و خراسان جنوبی، از جاهایی هستند که شهرک سازی های جدید باعث تنش بیشتر آبی در این نقاط می شود.

آلودگی دریاها

دریای مازندران (کاسپین) بزرگترین توده آبی بسته در جهان است 126 گونه و زیر گونه از ماهیان در این دریاچه زندگی می کنند. منبع اصلی آلودگی در دریای کاسپین رودخانه ولگا با مقادیر زیادی فاضلاب صنعتی و شهری است.

آب جاری در 130 رودخانه به دریای کاسپین ریخته می شود و آب های آلوده بزرگترین منبع آلودگی آن است.

برداشت بی رویه شن و ماسه و آلودگی ناشی از فاضلاب های خانگی، شهری و صنعتی دو عامل مهم تخریب رودخانه های حوزه آبریز این دریا است.

اکنون چالش تاسیس پتروشیمی در محدوده منطقه حفاظت شده میانکاله در جنوب شرق دریای کاسپین از نگرانی های جدی در ایران است.

افزایش جمعیت ، توسعه شهرنشینی، گسترش صنعت و استفاده غلط از منابع طبیعی باعث بروز آلودگی شدید محیط زیستی در خلیج فارس شده که اکوسیستم آن را تا 47 برابر حدطبیعی، آلوده نموده و بدین طریق آبزیان و موجودات آن را با خطر نابودی مواجه ساخته است.

استقرار انواع صنایع و استخراج منابع نفت و گاز و حمل و نقل و و تردد ناوهای جنگی و ترافیک دریایی باعث گردیده خلیج فارس شرایط ویژه ای داشته باشد. وجود تأسیسات پالایشگاهی و پتروشیمی در دریا و ساحل، این پهنه آبی را به یکی از آلوده ترین دریاهای جهان مبدل ساخته است

پروژه های انتقال آب

اکنون از اطراف تهران و همه شهرهای بزرگ طرحهای مختلف انتقال آب برای هدایت آب شرب و مصرفی در حال اجراست. برای نمونه مکان یابی شهر جدید پرند در اقلیمی بیابانی و کاملا خشک در کنار فرودگاه بین المللی امام خمینی صورت گرفته است، ولی معلوم نیست چرا کمترین تدبیر لازم در زمینه تامین آب نشده است.

با مکان یابی پروژه های صنعتی در مناطق صنعتی در داخل فلات ایران، و استقرار جمعیت بیشتر، نیاز به انتقال آب درون سرزمینی باز هم بیشتر افزایش یافته است.

هر برنامه انتقال آب موجب بر هم زدن تعادل اکولوژیک در مبدا و مقصد انتقال می شود. افزودن شهرک های جدید به مناطق خشک ، یا توجه نکردن به بحران آب در طرح هایی با عنوان های "واگذاری زمین به مردم برای ساخت ویلا و خانه‌های یک طبقه تا سه طبقه" یا " واگذاری زمین‌های دولتی به مردم در قالب طرح خودمالکی" منجر به فشار دولتهای فعلی بر دولتهای بعدی برای اجرای طرح های جدید انتقال آب خواهد شد.

فرونشست زمین

برآورد می شود حدود 66 درصد از دشت‌های کشور در معرض پدیده فرونشست باشند (حدود 12 میلیون هکتار)، که عمدتا به دلیل برداشت از سفره های آب زیرزمینی رخ می دهد. متوسط حجم منابع آب تجدیدپذیر طبیعی 110 میلیارد مترمکعب است و میزان منابع آب تجدیدپذیر قابل بهره‌برداری در حد میانگین، حدود ۷۰ میلیارد مترمکعب تخمین زده می‌شود.

کسری تجمعی سفره‌های زیرزمینی به 130میلیارد مترمکعب رسیده و بر اساس آمار وزارت نیرو در سال‌های 92 تا 97 میزان آب تجدیدپذیر در کشور، از ۱۴۰ میلیارد مترمکعب به ۱۰۵ میلیارد مترمکعب رسیده است. در سال های گذشته، ۷۴ میلیارد مترمکعب بیش از ظرفیت از سفره‌های آب زیرزمینی برداشت شده و این روند ادامه دارد.

از بین رفتن گونه های حیاط وحش : تعداد سم‌داران (کَل، بز، قوچ، میش، آهو، جبیر، گوزن، گورخر ، شوکا و …) به نسبت به زمان تاسیس سازمان محیط زیست ۹۰ درصد کمتر شده است.

محیط زیست یک اکوسیستم است اگر یک جزء آن حذف شود تمام چرخه هایی که به آن وابسته است زنجیر وار تخریب خواهد شد. حفاظت ملی بیش از پنجاه سال پیش در ایران آغاز شد و امروزه نزدیک به 10 درصد از کشور حفاظت شده و باقی مانده است. حدود 100 گونه از جانوران مهره داران آسیب پذیر یا در معرض خطر هستند.

آلودگی هوا

در سال‌هاي اخير، تعداد روزهايي كه تهران و شهرهای بزرگ از كيفيت هواي پاك و سالم برخوردار بوده است را مي‌توان با انگشتان يك دست شمارش كرد. خشک شدن تالابها با تولید گردو غبار و فعالیتهای صنعتی، با افزایش ذرات و گازهای خطر ناک در هوا و همچنین افزایش حمل و نقل با افزایش آلاینده ها در هوا به ویژه در شهر ها همراه شده است. آلودگی صنعتی شهرها، که بیشتر تحت اثر سوخت های هیدروکربوری خودروها ایجاد می شوند، به ویژه در نیمه دوم سال با وارونگی هوا تنفس در شهرها را مشکل می کند.

انرژی های پاک و تجدید پذیر

بازار انرژی‌های تجدیدپذیر ایران عمدتا با پروژه‌های در حال ساخت نیروگاه‌های آبی هدایت می‌شود که برآورد شده تا 2030 نزدیک به 1650 مگاوات به کل ظرفیت کشور اضافه می‌شود. علاوه بر آب، ایران در حال برنامه‌ریزی برای توسعه ظرفیت خورشیدی خود است تا سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در ترکیب انرژی خود را از حدود یک درصد در سال 2018 به 16 درصد تا سال 2030 افزایش دهد.

ایران توانایی تولید 4.5 تا 5.5 کیلووات‌-ساعت در هر مترمربع در روز انرژی خورشیدی دارد. براساس توانمندی انرژی خورشیدی ایران - با متوسط 280 روز آفتابی در سال - فرصت گسترده‌ای برای گسترش انرژی‌های تجدیدپذیر در سال‌های آینده وجود دارد.

توسعه و بهره برداری ناپایدار از منابع آب

سد گتوند در فاصله حدود 5 کیلومتر پایین دست یک توده بزرگ نمک گچساران تعیین محل شد. سازند گچساران در مخزن سد چم‌شیر خوزستان با لایه‌های مارن، ژیپس و آنهیدریت و بین لایه‌های مارنی نیز رخنمون دارد.

اولویت ساخت سد، برای مهار و مدیریت آب و تولید برق، در محدوده خوزستان و منطقه پیرامون آن و تبعات آن، اگر در یک برنامه راهبردی برای توسعه پایدار سنجیده نشود، همچنان ساخت پروژه‌هایی مانند سد های گتوند و چرمشیر که بر چالشهای پرشمار محیط زیستی منطقه افزوده اند، تداوم خواهد یافت. سدسازی بی‌رویه در ایران یکی از مهم‌ترین علت خشک شدن تالاب‌ها و رودخانه‌های کشور است.

تالاب‌های ارومیه، بختگان، گاوخونی، پریشان و در شرایط بحرانی قرار دارند و علت به وجود آمدن چنین وضعیتی تامین نشدن حقابه آنها است.

برای حوضه آبریز دریاچه ارومیه ۱۰۴ سد تعریف شده بود که از این تعداد ۵۶ سد در دست بهره‌برداری است و حقابه مورد نیاز دریاچه در پشت این سدها ذخیره می‌شود. این سدها بدون آینده نگری بسیار قابل لمس ایجاد شد و چاههای زیادی اطراف دریاچه ارومیه حفر شد، در صورتیکه بسیار قابل لمس بود که این کارها باعث خشک شدن دریاچه می شود.

توسعه صنعتی در محدوده حریم تالاب‌ها

مسئولان محلی در حریم تالاب میانکاله مجوز احداث تاسیسات پتروشیمی داده بودند که البته بسیار آلوده کننده بود و هست. پس از اعتراض شدید متخصصان محیط زیست ، دولت در اوایل سال 1401 با این پروژه مخالفت کرد و قوه قضاییه دستور توقف ساخت و ساز را صادر کرد. از ابتدای تیر 1402 کار ساخت پتروشیمی میانکاله از سر گرفته شده است! .

تحریم‌های بین المللی

دهه ها تحریم ایالات متحده به شدت تلاش های ایران برای مقابله با چالش های محیط زیستی را که می­تواند چشم انداز اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور را تغییر دهد، مختل کرده است. اثرهای ثانویه تحریم‌ها به‌عنوان «کاتالیزور» منجر به تخریب بیشتر محیط زیست‌ ایران شده است.

برنامه هفتم توسعه و محیط زیست

برنامه‏ های کنترل آلودگی و حفاظت محیط زیست باید با برنامه‏های توسعه کشور ترکیب شود تا اطمینان حاصل شود که فعالیت‏های محیط زیستی بخشی از توسعه ملی تلقی می‏ شوند. برنامه‏های عمرانی و توسعه ایران نشان می‏ دهند که در تشویق و حفظ محیط زیست، نقش دولت در قبل و بعد از انقلاب اسلامی به جای ترویج رقابت، کارایی و حفاظت از طریق ساز و کار بازار، عمدتا دستوری و نظارت مستقیم بوده است.

در برنامه ششم توسعه کشور(1400-1396با تمدید یکساله) اولویت ها نسبت به برنامه های قبلی تمرکز بیشتری بر توسعه با توجه به محیط زیست داشت. در آن برنامه دولت موظف شد تا چهار محور اساسی در حوزه محیط زیست انجام دهد.

کاهش انتشار آلاینده های محیط زیستی، جلوگیری از تخریب و آلودگی محیط زیست، حفظ و احیای تنوع زیستی و نهایتا حکمرانی محیط زیستی در آن برنامه برای کاهش آلاینده ها برای ۴ هدف پیش بینی شد: توسعه اقتصاد کم کربن،توسعه فن آوری سبز، بهبود کیفیت آب و هوا و کنترل گازهای گلخانه ای. این برنامه ها عملیاتی نشده است و ضمانت اجرایی برای آن وجود نداشته است.

از سوی دیگر در لایحه برنامه هفتم توسعه که در خرداد 1402 برای تصویب از سوی دولت به مجلس داده شده است مباحث محیط زیستی در فصل سوم مورد تاکید اندکی قرار گرفته است.

لازم به یادآوری است که مصوبات قبلی مجمع تشخیص مصلحت نظام در کمیسیون زیربنایی و تولید مجمع مبنی بر مواردی بود که عملا در نسخه نهایی برنامه هفتم توسعه مورد توجه قرار نگرفته که این موضوع موجب نگرانی است .

راهکارها

به نظر می رسد موارد پیشنهادهای قبلی مجمع تشخیص مصلحت نظام - در سال 1401- ، قابل ارایه به عنوان راهکار برای توجه به مسائل محیط زیستی در برنامه های کشور است که عبارتند از: «بهبود شاخص های عملکردی محیط زیست، کاهش سالانه آلودگی هوای کلان شهرها و مدیریت اثرات و عوارض تغییر اقلیم با استفاده از ظرفیت‌های ملی، منطقه‌ای و بین المللی» ، «افزایش حداکثری تولید نفت خام و گاز طبیعی با سرمایه‌گذاری و مشارکت داخلی و خارجی در اکتشاف و تولید مخازن و میادین مشترک» و «افزایش ظرفیت تولید صیانت شده نفت و گاز در مخازن غیر مشترک با تاکید بر بهبود مستمر ضریب بازیافت با سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی».

توجه به چالش‌های محیط زیست (آب، خاک، هوا، انرژی، الگوی تولید و مصرف، الگوی کشاورزی) در برنامه هفتم، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. ضرورت دارد آموزشهای لازم در مدارس و دانشگاه ها نسبت به محیط زیست تقویت شده و فرهنگ توجه بیشتر به محیط زیست ترویج گردد.

تقویت انجمن های مردم نهاد برای رشد و تقویت فرهنگ محیط زیستی و کمک به رشد فرهنگ استفاده صحیح از محیط زیست ضروری است. در خیلی از کشورها مردم جلو پروژه های تخریب گر محیط زیست می ایستند.

ضرورت دارد آموزش‌های لازم در مدارس و دانشگاه‌ها نسبت به محیط زیست تقویت شده و توجه بیشتر به محیط زیست ترویج شود.وزش باد به سطح زمین خشکیده، گرد و غبار را افزوده وافزایش آلودگی هوا موجب تشدید بیماری ها شده است.