کودهای آلی پشت حصار کودهای شیمیایی

بیان عدد و رقمی واقعی برای میزان مصرف کودهای شیمیایی شاید چندان میسر نباشد، اما هر چه باشد نظر کلی بر سالیانه 3 تا 4/3 میلیون تن است که بیشترین مقدار آن در اراضی آبی مصرف می‌شود. کارشناسان را عقیده بر این است که ایران کمتر از میانگین جهانی (100 کیلوگرم) کودشیمیایی مصرف می‌کند، اما نکته‌ای که این تفاوت را به زیر سوال می‌برد، بد مصرف‌ شددن کودهای شیمیایی است، چرا که در روند مصرف کودهای شیمیایی باید نوع خاک، روش آبیاری، زراعت پیشین، نوع محصول و … را در نظر قرار داد؛ که این‌گونه نیست.

در حال‌حاضر افزون‌بر 90درصد از کودهای شیمیایی مصرفی از انواع کودهای فسفاته و ازته هستند که به عقیده کارشناسان زنگ خطری در تولید محصولات کشاورزی سالم است، چرا که زیاده‌روی در مصرف این کودها به کاهش کیفیت محصولات و تغییر در بافت خاک شود. بسیاری از کشاورزان به‌صراحت اظهار می‌کنند که خاک‌هایشان سفت شده‌اند، اما انگیزه‌ای برای یافتن علل این واکنش خاک نسبت به مصرف بی‌رویه کودهای شیمیایی ندارند.

از آغاز مصرف کودهای شیمیایی در دهه 1340 برای تشویق کشاورزان به مصرف این کودها، این مواد را به‌صورت مجانی به آن‌ها می‌دادند، اما پس از عادت کشاورزان به مصرف کودهای شیمیایی، به‌تدریج برای آنها نرخ تعیین کردند به‌گونه‌ای که امروزه با قطع یارانه کودهای شیمیایی، کشاورزان ناچارند که آنها را با قیمت‌های گزاف و با زحمات بسیار تهیه کنند، چرا که برخلاف تولید 5 میلیون تن انواع کودهای شیمیایی ازته، سهمیه داخلی با اما و اگرهای بسیار به دست کشاورزان می‌رسد.

تخریب فیزیک خاک

اکثر اراضی کشاورزی ایران به دلیل قرار داشتن در جغرافیای خشک و نیمه‌خشک، اساسا از نظر میزان استاندارد مواد آلی ضعیف هستند که استفاده بی‌رویه و بدون ضابطه کودهای شیمیایی بدون مصرف هم زمان با کودهای آلی، موجب هر چه بیشتر ضعیف شدن این خاک‌ها گردیده است و متاسفانه این روند همچنان ادامه دارد.

جذب مستمر مواد و عناصر غذایی توسط گیاهان و شسته شدن بخش دیگری نیز در زمان روند آب‌شویی و جریان حرکت آب به اعماق زمین، موجب تخلیه و از دست رفتن عناصر غذایی مورد نیاز گیاهان می‌شود که در این شرایط رابطه بین گیاه و خاک بر هم خورده و خاک به سمت فقیر شدن می‌رود.

در این جا نقش مواد آلی خاک اهمیت می‌یابد؛ چرا که این مواد می‌توانند با نگهداری و تثبیت رطوبت، عناصر غذایی آن را به‌تدریج در اختیار گیاهان قرار دهند. متاسفانه تمام خاک‌های کشور به جز منطقه شمال از نظر مواد آلی بسیار فقیر بوده و به جای 3 تا 5درصد از این مواد، کمتر از ۱درصد ماده آلی دارند که همین امر سرعت فرسایش و تخریب را در آنها بالا می‌برد. چنین خاک‌های فاقد مواد آلی کافی در معرض آب‌شویی و فرسایش بادی قرار داشته و متاسفانه پیوسته بر مقدار آن‌ها افزوده می‌شود، چرا که از یک سو کشاورزان مانع از باقی‌ماندن بقایای گیاهی روی زمین شده و اکثرا پس از برداشت محصول، پسماند مزارع را آتش می‌زنند که زیان‌های چندگانه دارد و از طرف دیگر انگیزه‌ای در افزودن مواد آلی برای بهبودی خاک و افزایش ظرفیت رطوبت‌پذیری و حفظ مواد ندارند و ساده‌ترین راه که همان افزودن کودهای شیمیایی است را در دستور کار خود قرار داده‌اند.

کودهای آلی پشت‌حصار

طی دو دهه گذشته، از آنجایی که اصرار دولت‌ها تولید محصولات کشاورزی بیشتر «به هر قیمت» بود، آمارها و اعداد جای واقعیات در بخش کشاورزی را گرفت و برای هر یک تن افزایش محصول، کلی دست زده و هورا کشیده و صلوات فرستاده شد، در حالی ‌که آن افزایش، به بهای مصرف بی‌رویه و خارج از ضابطه کودهای شیمیایی و سموم به دست آمده بود. هر کشاورزی که با مصرف کود شیمیایی بیشتر، محصول بیشتری تولید کرد، کشاورز نمونه شد و راهی در پیش‌پای سایر کشاورزان گذاشتند تا هر چه بیشتر و بیشتر به این کودها وابسته شوند و خاک زنده 50 سال قبل را به خاکی مرده تبدیل نمایند که اگر زمانی کودشیمیایی به آنها نرسد، محصولی نخواهد داد.

طی سه دهه گذشته، دولت‌ها بی‌محابا به مصرف کودهای شیمیایی یارانه دادند اما حتی نیم‌نگاهی به کودهای آلی نکردند، به‌گونه‌ای که حتی دستورالعمل مصرف سهمیه‌ای از کودهای آلی همراه با کودهای شیمیایی بدون اثر ماند و تولیدکنندگان چنین کودهایی نا امید، مایوس و متضرر، تولید آنها را به کناری نهادند.

کودهای ورمی‌کمپوست که فواید چندگانه‌ای داشته و می‌توانستند ضمن تقویت خاک، چه از نظر فیزیکی و چه از بابت موادغذایی، رشد و تکثیر میکرو ارگانیسم‌ها، حفظ فیزیک خاک، بالا بردن میزان اسیدهیومیک و کاهش استفاده از سموم‌شیمیایی و سلامت محصولات کشاورزی و بسیاری موارد مفید دیگر، نقش مهمی داشته باشند، به بوته فراموشی رفتند.

آنچه باید

نکته بسیار مهمی که می‌توانست فواید آن در این روزهایی که مشکل کمبود آب به معضلی غیرقابل حل تبدیل شده، به کار آید، ویژگی‌های خاص کودهای آلی در حفظ رطوبت خاک بود، اما به‌نظر می‌رسد که دیگر کار از کار گذشته و با حذف یارانه‌های کودهای شیمیایی، کشاورزان و کل امنیت غذایی کشور به در بسته‌ای خورده است و این نیست مگر پشت حصار ماندن کودهای آلی در تصمیمات نابخردانه گذشته. باشد که با ساز و کارهای درست و عاقلانه برای نجات تولیدات کشاورزی و خاک، که رکن مهمی در این مقوله است؛ اقداماتی به عمل آید.

ماهنامه دام و کشت و صنعت - شماره ۲۵۷- مهر سال ۱۴۰۰