فرصت کوتاه نجات پایتخت
فرونشست زمین تهران: هیولایی در حال پوست‌اندازی!
فرونشست زمین تهران به شکلی خطرناک تغییر کرده است؛ تصاویر ماهواره‌ای از منطقه ۱۸، فرونشست هاله‌ای را در وسعت ۵۵ هکتار نشان می‌دهد.
«فرونشست» در تهران شبیه هیولایی است که هر روز چهره‌ای جدید و ترسناک‌تر به خود می‌گیرد. این‌بار، رئیس بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی از هندسه جدیدی از فرونشست زمین تهران در منطقه ۱۸ خبر می‌دهد.
اخبار سبز کشاورزی؛ این پدیده، در وسعتی حدود ۵۵ هکتار در تصاویر ماهواره‌ای مشاهده شده و خطر ریزش و تخریب ساختمان‌ها و تأسیسات را به شدت افزایش می‌دهد.
تأمین آب شرب و آبیاری فضای سبز؛ متهمان اصلی
این شکل از فرونشست که هاله‌ای نامیده می‌شود، تا دو سال گذشته در تهران دیده نشده بود. به نظر می‌رسد دلیل اصلی این رخداد، برداشت بیش از حد آب از چاه‌های موجود یا حفر چاه‌های جدید است.
متهمان اصلی توسعه چاه‌ها در تهران، تأمین آب شرب و آبیاری فضای سبز هستند. در حالی که محدودیت‌های اجتماعی قابل توجهی در بخش آب شرب وجود دارد، اما صرفه‌جویی در بخش آبیاری فضای سبز به فراموشی سپرده شده است.
با وجود اینکه شهرداری تهران طی سه سال سه تفاهم‌نامه با وزارت نیرو امضا کرده، اما مفاد هیچ‌یک به طور کامل اجرا نشده است. با این حال، رئیس بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی معتقد است هنوز برای مقابله با فرونشست زمین تهران دیر نیست و می‌توان در یک بازه زمانی ۵ تا ۱۰ ساله، اقدامات مؤثری برای کنترل آن انجام داد.
هندسه خطرناک‌تر فرونشست زمین تهران
علی بیت‌اللهی، رئیس بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، در تاریخ ۲۷ اردیبهشت در کانال خبری خود اعلام کرد که هندسه فرونشست زمین تهران به شکلی خطرناک‌تر از قبل تغییر کرده است.
تصاویر ماهواره‌ای از جنوب شهر تهران، فرونشست هاله‌ای را با ابعاد ۶۰ سانتی‌متر در سال در نقاطی از پایتخت نشان می‌دهد که جایگزین فرونشست پهنه‌ای شده است.
علت احتمالی این پدیده، پمپاژ بدون توقف آب از صدها چاه با عمق تا ۳۰۰ متر است. هشدارهای مربوط به فرونشست زمین در دو سال گذشته، از گزارش‌های تخصصی خارج و به بخش قابل توجهی از اخبار کشور تبدیل شده است.
فرونشست زمین به معنای حرکت عمودی و رو به پایین سطح زمین است که می‌تواند توسط فرآیندهای طبیعی، فعالیت‌های انسانی یا هر دو رخ دهد. اما پیامدهای وقوع آن، به ویژه در سطح وسیع، به سادگی تعریف آن نیست. به نظر می‌رسد اکنون بسیاری از اماکن عمومی، تاریخی، مسکونی و تأسیسات زیربنایی، در خطر نابودی ناشی از فرونشست زمین قرار دارند.
این خطر به‌ویژه در پایتخت و کلان‌شهرهای کشور می‌تواند به یک خطر انسانی تمام‌عیار تبدیل شود؛ خطری که به گفته بیت‌اللهی، زمان زیادی برای مقابله و جبران آن وجود ندارد.
۵۵ هکتار در منطقه ۱۸، در خطر بالا
بیت‌اللهی توضیح می‌دهد که در چند سال اخیر، وضعیت فرونشست زمین در جنوب و جنوب‌غرب تهران به صورت پهنه‌ای یکنواخت و گسترده بود که تا محدوده شهریار و جنوب البرز گسترش داشت.
او می‌افزاید: الان هم همین پهنه و گستردگی وجود دارد، اما در داخل محدوده شهر تهران، در منطقه ۱۸، حوالی پارک بانوان نرگس و قیام، لکه و هاله‌ای محدود با فرونشست بالا مشاهده می‌شود.
یعنی ابعاد آن محدود و در حدود ۵۵ هکتار است، اما به صورت موضعی در محدوده شهری تهران فرونشست بالا را نشان می‌دهد. این غیریکنواختی در فرونشست زمین، نشست نامتقارنی ایجاد می‌کند که می‌تواند مستحدثات سطحی را بیشتر تحت‌تأثیر قرار دهد. این موضوع از دو یا سه سال قبل در تهران قابل‌مشاهده است؛ پیش‌تر شاهد چنین روندی نبودیم.
او در مورد دلایل این تغییر شکل نیز می‌گوید: میزان بارندگی یا فعالیت‌هایی که می‌توانیم فرونشست را به آن نسبت دهیم، در این منطقه تغییر فاحشی نداشته است. آنچه به نظر من محتمل است، در این منطقه یا اطراف این منطقه، به طور هم‌زمان یا چاه‌های آبی برای تأمین آب شرب حفر شده است یا از چاه‌های موجودی که وجود داشته، آب زیادی به طور هم‌زمان برداشت شده است. این برداشت‌ها می‌تواند منجر به پدیده موضعی فرونشست شود.
شاید مهم‌ترین موضوع مطرح در مورد فرونشست زمین تهران، نه این اعداد و ارقام، بلکه امکان یا نبود امکان کنترل آن باشد. بیت‌اللهی معتقد است هنوز زمان طلایی برای کنترل این پدیده از دست نرفته است: امکان مقابله با آن وجود دارد؛ زیرا عامل ایجادکننده این پدیده خود ما هستیم. به عبارتی دیگر، اگر ما برداشت آب‌های زیرزمینی را کنترل کنیم و از طرفی تمهیداتی بیندیشیم که تغذیه آبخوان به میزان کافی اتفاق بیفتد، این پدیده قابل‌کنترل است.
او ادامه می‌دهد: با توجه به شرایطی که می‌بینیم، ظرف ۵ تا ۱۰ سال آینده ما به شرایط بسیار حاد و بحرانی فرونشست در تهران خواهیم رسید. اینکه بگوییم بعد از ۱۰ سال واقعاً هیچ کاری نمی‌شود کرد، از نظر علمی درست نیست.
اما اگر ظرف این بازه زمانی ۵ تا ۱۰ ساله آینده اقدامی صورت نگیرد، عملاً کنترل این پدیده مفید نخواهد بود و اگر هم بعد از این اقدامی شود، چندان نمی‌توانیم اثرات منفی فرونشست را کنترل کنیم. ما فرصت محدود ۵ تا ۱۰ ساله برای کنترل این پدیده داریم.
رشد بی‌رویه چاه‌های تأمین آب و هدررفت منابع
برداشت از منابع آبی تهران چگونه اتفاق افتاده است که منجر به چنین بحرانی شده و هر روز هم ابعاد تازه‌ای از مخاطرات آن روشن می‌شود؟
منابع رسمی می‌گویند طی ۱۵ سال، تعداد چاه‌های حفرشده برای تأمین آب پایتخت از ۳۶۵ حلقه به حدود ۷۰۰ حلقه افزایش یافته است. سهم آب‌های چاه و قنات از تأمین آب در پایتخت از ۲۶ درصد در ابتدای دهه ۹۰، اکنون به ۴۵ درصد رسیده است؛ حجم آب برداشتی از سفره‌ها در این فاصله ۷۹ درصد رشد کرده است.
طبق اعلام کمیته ایمنی شورای شهر تهران، ۱۵ تا ۳۵ درصد هدررفت آب برای پایتخت گزارش شده است. همچنین، بر اساس آمار رسمی دفتر محیط‌زیست شهرداری تهران، سالانه ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب برای فضای سبز شهر تهران استفاده می‌شود.
موضوع بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی شهر تهران، به همین‌جا ختم نمی‌شود. در تاریخ ۲۶ فروردین امسال، مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهر تهران اعلام کرد یکی از مجموعه‌های اجرایی، بدون اطلاع شهرداری ۱۰۰ چاه جدید عمیق در پایتخت حفر کرده است.
علی‌محمد مختاری در این باره گفت: شهرداری مخالف هرگونه حفر چاه جدید در تهران است. شهرداری اگر می‌دانست، جلوی این کار را می‌گرفت. این اقدام حتی باعث خشک‌شدن چاه‌های قبلی شده است.
این خبر بلافاصله با واکنش شرکت مدیریت منابع آب کشور مواجه شد. عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب کشور، همان زمان در گفت‌وگویی اعلام کرده بود: پایتخت توان حفر چاه جدید ندارد و این راه‌حل تأمین آب شرب شهر تهران نیست.
سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهرداری تهران خود یکی از نهادهایی است که می‌تواند سهم قابل توجهی در کاهش برداشت آب از چاه‌ها ایفا کند، اما اقدامی انجام نمی‌دهد.
تفاهم‌نامه‌های ابتر: وقتی قول‌ها فراموش می‌شوند
شهرداری تهران برای کاهش مصرف آب، طی سه سال سه تفاهم‌نامه با وزارت نیرو امضا کرده است که هیچ‌یک اجرا نشده‌اند. در ۱۲ شهریور ۱۳۹۹، تفاهم‌نامه همکاری میان وزارت نیرو و شهرداری تهران امضا شد که بر اساس آن، قرار بود فضای سبز پایتخت با پساب تصفیه‌شده در تصفیه‌خانه‌های فاضلاب این شهر آبیاری شود.
این تفاهم‌نامه با هدف کاهش استفاده از آب‌های زیرزمینی برای آبیاری فضای سبز تا سال ۱۴۱۰ و جایگزینی آن با پساب تصفیه‌خانه‌ها به امضا رسید.
صیانت از منابع آب‌های زیرزمینی و آب آشامیدنی در مقابل جایگزین کردن رواناب‌ها، آب‌های سطحی و پساب تصفیه‌شده فاضلاب شهری برای آبیاری عرصه‌ها و فضاهای سبز در شهر تهران، به عنوان راهکاری منطقی و عملی برای حفظ ذخایر ارزشمند آب‌های زیرزمینی و مقابله با مخاطرات ناشی از کاهش بارندگی و نزولات آسمانی، از دیگر اهداف این تفاهم‌نامه بود.
مقرر بود استفاده از منابع آب زیرزمینی که در آن زمان نیز منبع اصلی آبیاری فضای سبز بود، به مقدار قابل‌توجهی کاهش یابد و وزارت نیرو موظف شد مابه‌التفاوت آب مورد نیاز را از پساب تصفیه‌خانه‌ها تأمین کند. اما این تفاهم‌نامه ابتر ماند. پس از آن نیز دو تفاهم‌نامه دیگر در سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ میان این دو نهاد امضا شد که شهرداری تهران برداشت از آب زیرزمینی را کم و به جای آن برای آبیاری فضای سبز از پساب استفاده کند.
اما این دو تفاهم‌نامه نیز فراموش شدند. رضا براتی، معاون بهره‌برداری شرکت فاضلاب تهران، در مورد این تفاهم‌نامه‌ها می‌گوید: در خرگوش‌دره و پردیسان، شهرداری برای آبیاری فضای سبز از پساب استفاده می‌کند، اما حجمی که شهرداری از آن استفاده می‌کند با حجم قیدشده در تفاهم‌نامه هماهنگی ندارد و بسیار کمتر است.
براتی می‌گوید: این تفاهم‌نامه و ظرفیت آب حاصل از پسابی که شرکت فاضلاب باید به شهرداری تحویل دهد، بر اساس یک مدل عمل می‌کند. یعنی شهرداری باید زمینی را در اختیار شرکت فاضلاب قرار دهد تا تصفیه‌خانه تأسیس و حجم مورد نظر، بر اساس هر ظرفیت احداث‌شده، تحویل داده شود. ما همچنان در انتظار تأمین زمین از سوی شهرداری هستیم.
او فکر می‌کند تنها راه اجرایی این است که شرکت آب منطقه‌ای در مورد چاه‌های شهرداری و برداشت از آن‌ها محدودیت ایجاد کند تا شهرداری ناگزیر به استفاده از پساب برای آبیاری فضای سبز شود.
دیگر تعلل جایز نیست. زیر پای تهران خالی است و به نظر می‌رسد هر روز هم شرایط آن به ویژه در مناطق مسکونی وخیم‌تر می‌شود. طبق آمار مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، سه میلیون نفر در تهران بر روی پهنه فرونشستی زندگی می‌کنند. طبق همین آمار، نرخ فرونشست زمین در تهران به ویژه در منطقه جنوب‌غربی تهران در بیشینه مقدار خود به ۲۰ سانتی‌متر در سال رسیده است.
این پهنه فرونشستی وسعتی در طول ۵۰ کیلومتر و به عرض ۳۰ کیلومتر دارد و پهنه وسیعی را اشغال کرده است. جنوب‌غربی مرکز شهر تهران که مناطق چهاردانگه و اسلامشهر را شامل می‌شود، و همچنین مناطقی مانند ۱۷، ۱۸، ۱۹ و جنوب منطقه ۲۱ درگیر فرونشست زمین هستند و در مناطق ۱۰ و ۱۱ نیز شاهد فرونشست زمین به صورت لکه‌ای هستیم.
آیا این هشدارها، مسئولان را به اقدام وادار خواهد کرد؟
