غارهای پارینه‌سنگی خرم‌آباد: از تبدیل شدن به آغل گوسفند تا حفاظت مدرن
کشف غارهای پارینه‌سنگی خرم‌آباد، میراث جهانی ۶۰ هزار ساله ایران. از تبدیل شدن به آغل گوسفند تا حفاظت مدرن؛ سرنوشت شش غار کهن لرستان
آیا می‌دانستید در دل لرستان، گنجینه‌ای ۶۰ هزار ساله نهفته است؟ غارهای پارینه‌سنگی خرم‌آباد، که به‌تازگی به فهرست میراث جهانی یونسکو پیوسته‌اند، شاهدی زنده بر زندگی انسان‌های اولیه و دوره‌های درخشان پیش از تاریخ هستند. اما این میراث گرانبها تا همین اواخر چه سرنوشتی داشت و امروز چگونه در حال حفاظت و معرفی است؟
ورود به دنیای شگفت‌انگیز غارهای پارینه‌سنگی خرم‌آباد
اخبار سبز کشاورزی؛ «محوطه پیش‌ازتاریخ (پارینه‌سنگی) دره خرم‌آباد» با قدمتی بیش از ۶۰ هزار سال، به‌عنوان بیست‌ونهمین اثر تاریخی ایران، افتخار پیوستن به فهرست میراث جهانی یونسکو را کسب کرد.
این مجموعه بی‌نظیر، که شامل شش غار ارزشمند «کلدر»، «یافته»، «کنجی»، «گیلوران»، «قمری» و پناهگاه صخره‌ای «گر ارجنه» می‌شود، شواهد ملموسی از زندگی مستمر انسان‌های نئاندرتال و دوره‌های گوناگون پیش از تاریخ را در خود جای داده است.
این اتفاق، نقطه عطفی برای استان لرستان محسوب می‌شود، چرا که این اولین اثر مستقل این استان است که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. پیش از این، لرستان در پرونده‌های مشترک «کاروانسراها» و «راه‌آهن» نیز حضور داشته است.
حفاظت، کلید ورود به میراث جهانی یونسکو
عطا حسن‌پور، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان لرستان، بر اهمیت حیاتی حفاظت از این آثار تأکید می‌کند: «مهمترین بخش هر پرونده‌ای که برای ثبت در فهرست میراث جهانی به یونسکو ارسال می‌شود، بحث حفاظت از آن اثر است. یونسکو اساساً آثار تاریخی را صرفاً به دلیل قابلیت حفاظت از آن‌ها در فهرست میراث جهانی ثبت می‌کند.»
او با بیان اینکه عدم رعایت اصول حفاظتی می‌تواند منجر به رد شدن پرونده ثبت جهانی یک اثر شود، می‌افزاید: «نخستین گام و اساسی‌ترین شرط برای ثبت جهانی یک اثر، اطمینان از حفاظت آن است. در مورد غارهای دره خرم‌آباد، اعلام شد که «حفاظت غارهای پیش‌ازتاریخ لرستان در حد اعلاست»، که این خود نشان‌دهنده اهمیت بالای این موضوع بود. پس از حفاظت، مراحل بعدی شامل تدوین پلان مدیریت، اطمینان از اصالت اثر و تعیین حریم آن می‌شود.»
از آغل گوسفندان تا پناهگاه امن گردشگران
اما وضعیت این غارهای کهن پیش از اقدامات حفاظتی میراث‌فرهنگی چگونه بود؟ حسن‌پور در این باره می‌گوید: «متأسفانه برخی از این غارها به آغل گوسفندان تبدیل شده بودند و برخی دیگر نیز به دلیل شدت حفاری‌های غیرمجاز، دچار آسیب‌های جدی شده بودند. حتی در دل برخی از این غارها، سازه‌هایی مانند خانه و اتاقک ساخته شده بود و گاهی انباشت فضولات حیوانی متعلق به دویست تا سیصد سال پیش، تا عمق بیش از یک متر دیده می‌شد.»
او به حفاری‌های قاچاق در غارهای «یافته» و «قمری» اشاره می‌کند که شدت آن‌ها باعث سوراخ شدن نقاطی از این غارها شده بود. برای جلوگیری از تخریب بیشتر و حفاظت از این میراث ارزشمند، ورودی غارها با درهای فلزی ایمن‌سازی و به سیستم‌های نورپردازی و دوربین‌های مداربسته مجهز شدند.
اقدامات حفاظتی؛ از قفل و زنجیر تا دوربین‌های مداربسته
مدیرکل میراث‌فرهنگی لرستان در ادامه توضیح می‌دهد که غارهای «کلدر» و «یافته»، که در منطقه حفاظت‌شده محیط‌زیست قرار دارند، به دوربین‌های محیط‌زیست نیز مجهز شده‌اند تا نظارت و کنترل بهتری بر آن‌ها صورت گیرد.
او تأکید می‌کند که بازگشایی قفل این غارها تنها با هماهنگی یگان حفاظت میراث‌فرهنگی امکان‌پذیر است و هر بازدیدی نیاز به هماهنگی قبلی با تورلیدرها دارد. این اقدامات حفاظتی که از ۱۷ شهریور سال گذشته آغاز شد، مورد تأیید ارزیاب ایکوموس نیز قرار گرفت و در گزارش نهایی وی به یونسکو منعکس گردید.
مرکز اطلاعات گردشگران؛ دروازه‌ای به سوی تاریخ
با توجه به اهمیت گردشگری این منطقه جهانی، برنامه‌ریزی دقیق برای نحوه حضور بازدیدکنندگان امری ضروری است. به همین منظور، دفتر «مرکز اطلاعات گردشگران» در یکی از ساختمان‌های تاریخی قلعه فلک‌الافلاک، معروف به «باشگاه افسران»، راه‌اندازی شده است. این مرکز با نام «توریست‌سنتر» به ارائه اطلاعات جامع درباره منطقه و برنامه‌ریزی بازدیدها می‌پردازد. همچنین، اتاقی نیز به عنوان مرکز کتابخانه و اسناد تاریخی این محوطه در نظر گرفته شده است.
با توجه به قرار گرفتن بخشی از این محوطه در منطقه حفاظت‌شده محیط‌زیست خرم‌آباد، گردشگران برای بازدید از غارها باید ابتدا در این مرکز ثبت‌نام کرده، اطلاعات لازم را کسب کنند و سپس به همراه یک تورلیدر و طبق برنامه زمان‌بندی‌شده، از این میراث کهن دیدن نمایند.
چشم‌انداز آینده: پیوند تاریخ با مدرنیته
حسن‌پور همچنین به پرونده ثبت جهانی «قلعه فلک‌الافلاک» اشاره می‌کند و می‌گوید که کمیته ایکوموس پیشنهاد داده است پس از انجام مطالعات باستان‌شناسی و ارائه نتایج در سطح بین‌المللی، با اصلاح برخی جزئیات، این قلعه نیز به پرونده «محوطه‌های پیش‌اریخ خرم‌آباد» اضافه شود. این امکان به استان لرستان اجازه می‌دهد تا به‌تدریج آثار و محوطه‌های تاریخی دیگر مانند غارها و پناهگاه‌های صخره‌ای را به این پرونده زنجیره‌ای اضافه کند.
همچنین، پرونده «پل شکسته» که به‌طور جداگانه به یونسکو ارسال شده بود، قرار است در قالب پرونده‌ای زنجیره‌ای با نام «پل‌های تاریخی» ثبت شود، چرا که این اثر متعلق به دوره ساسانی بوده و ارتباط مستقیمی با غارهای پارینه‌سنگی ندارد.
