تحلیلی بر گفت‌وگوی دکتر عیسی کلانتری در نشستی با موضوع: تأثیر افزایش قیمت مواد غذایی بر کاهش قدرت خرید و رفاه خانوارها در ایران
افزایش سرسام‌آور قیمت مواد غذایی و کاهش قدرت خرید در ایران؛ بررسی عوامل و راهکارهای سیاستی
تحلیل تأثیر تورم و افزایش قیمت محصولات کشاورزی بر قدرت خرید خانوارها در ایران. از سال ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۳، قدرت خرید خانوارها ۸۵ درصد کاهش یافته است
هدف این مطالعه، تحلیل تأثیر تورم و افزایش قیمت محصولات کشاورزی و مواد غذایی بر کاهش قدرت خرید و رفاه خانوارها در ایران طی دوره ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۳ است. با توجه به افزایش جمعیت و کاهش قدرت خرید ناشی از تورم بالا، امنیت غذایی خانوارها به‌‌‌صورت جدی به مخاطره افتاده است.
اخبار سبز کشاورزی؛ در این تحقیق، با استفاده از داده‌های مرکز آمار ایران و بانک مرکزی و نیز تحلیل دیدگاههای کارشناسی (از جمله دکتر عیسی کلانتری وزیر اسبق کشاورزی)، به بررسی عوامل مؤثر بر افزایش قیمت محصولات کشاورزی و مواد غذایی و ضعف وزارت جهاد کشاورزی در تنظیم بازار پرداخته شده است. نتایج نشان میدهد که، افزایش حقوق از سال ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۳، ۲۰۹ درصد با میانگین سالانه ۱۶ درصد بوده است.
بیشتر بخوانید:تورم مواد غذایی در ایران: نقدی بر سیاست‌های انحصارزا و خطاهای پارادایمی
در مقابل، جمع تورم در همین دوره ۳۹۷ درصد با میانگین سالانه ۳۱ درصد بوده است. بنابراین، اگرچه حقوق اسمی افزایش یافته، اما افزایش قیمتها به-حدی بوده که قدرت خرید خانوارها یا درآمد حقیقی آنها در پایان سال 1403به کمتر از یک ششم قدرت خرید آنها در پایان سال 1391 یعنی حدود ۱۵ درصد رسیده که به معنای کاهش ۸۵ درصدی قدرت خرید خانوارها تا پایان سال ۱۴۰۳ است.
میانگین وزنی قیمت کالاهای اساسی در سال 1403 نسبت به سال 1391 بهطور متوسط حدود ۲۰ برابر (۲۰۰۰ درصد) افزایش یافته است. این نرخ افزایش به مراتب از نرخ کلی تورم که حدود ۴ برابر شده و بهطور قطع از نرخ افزایش حقوق (که حدود ۳ برابر شده) بیشتر است.
این امر فشار مضاعفی را بر سبد غذایی خانوارها وارد کرده و تهدید بزرگی برای امنیت غذایی جامعه است. افزایش قیمت محصولات کشاورزی و مواد غذایی نه تنها به کاهش رفاه مصرفکنندگان منجر شده، بلکه تولیدکنندگان کشاورزی نیز درنتیجه این افزایش قیمت، از سود کافی برخوردار نبوده‌اند. سیاست‌های نادرست کشاورزی، بحران آب، و ضعف در تنظیم بازار از عوامل اصلی افزایش قیمت کالاهای اساسی هستند.
برای این منظور، اصلاح سیاست‌های کشاورزی، اصلاح نظام حکم‌‌‌رانی و مدیریت منابع آب، تقویت تنظیم بازار توسط وزارت جهاد کشاورزی با ابزارهای مؤثر (مانند ذخیره سازی استراتژیک، واردات به‌‌‌موقع، و کنترل قیمتها)، جبران کاهش قدرت خرید خانوارها (با هدفمندسازی یارانه‌ها و پرداخت کمک‌های نقدی توسط دولت) و افزایش شفافیت و پاسخ‌‌‌گویی (ایجاد سازوکارهای شفاف برای نظارت بر قیمتها و عملکرد وزارت جهاد کشاورزی) پیشنهاد میشود.
واژه‌های کلیدی: افزایش قیمت، محصولات کشاورزی، قدرت خرید، تورم، رفاه مصرفکننده، تنظیم بازار.
مقدمه
افزایش قیمت محصولات کشاورزی و مواد غذایی در ایران به یکی از چالش‌های اساسی اقتصاد خانوارها تبدیل شده است. با وجود افزایش حقوق و دستمزدها، اما رشد قیمتها به حدی بوده که قدرت خرید خانوارها به شدت کاهش یافته است. افزایش قیمت محصولات کشاورزی و مواد غذایی، مستقیماً بر سطح زندگی مردم (رفاه خانوارها) و همچنین بر وضعیت سلامت عمومی جامعه اثر منفی گذاشته است.
با توجه به کاهش قدرت خرید خانوارها، دسترسی به مواد غذایی سالم و کافی کاهش یافته و به‌‌‌عبارتی امنیت غذایی آحاد جامعه به مخاطره افتاده است. از دیدگاه اقتصادی، این مسأله می‌تواند به کاهش مصرف داخلی، کاهش تولید، و افزایش فقر منجر شود. همچنین، عدم توفیق وزارت جهاد کشاورزی در تنظیم بازار نشان‌دهنده ضعف سیاست‌های کلان اقتصادی در بخش کشاورزی است.
دکتر عیسی کلانتری در مصاحبه‌ای با خانه اقتصاد به عدم حساسیت دولت و حاکمیت به افزایش قیمت محصولات کشاورزی و مواد غذایی و کاهش رفاه مصرفکننده اشاره کرده و سیاست‌های نادرست دولت در بخش کشاورزی را عامل اصلی این مشکل دانسته است. ایشان بر این باور است که متأسفانه مصرفکننده در دولت، حامی ندارد و عملکرد وزارت جهاد کشاورزی در کنترل قیمتها قابل قبول نیست و مردود است. بنابراین، مطالعه حاضر با هدف تحلیل عوامل مؤثر بر افزایش قیمت محصولات کشاورزی، قدرت خرید و رفاه مصرفکننده را مورد بررسی قرار داده و در پایان راهکارهای سیاستی برای بهبود وضعیت موجود را پیشنهاد میدهد.
تا کنون پژوهش‌های متعددی به بررسی ابعاد مختلف افزایش قیمت محصولات کشاورزی و مواد غذایی و کاهش رفاه مصرف کننده در ایران پرداخته‌اند. ازجمله، عبدالحسن الساعدی و همکاران (1404) اثر شوک‌های مثبت و منفی قیمت نفت را بر ایران و عراق مقایسه کردند و دریافتند شوک‌های منفی بیشترین تأثیر را در کاهش درآمدهای دولت و قدرت خرید خانوار دارند.
ابوترابی و همکاران (1400) نشان دادند که ساختار مالی و بانکی تبعیضی به زیان بخش‌های کشاورزی و صنعت عمل کرده و رفاه تولیدکنندگان را کاهش داده است، کشاورز و فرج‌زاده (1400) نیز نقش مثبت سرمایه طبیعی همچون زمین‌های کشاورزی در رشد اقتصادی را نشان داده‌اند، هرچند بهره‌برداری نادرست از این منابع به افزایش قیمت محصولات کشاورزی و کاهش رفاه تولیدکنندگان منجر شده است.
عبدی سیدکلایی و طاهری بازخانه (1399) با بهره‌گیری از تحلیل زمان–فرکانس رابطه میان رشد اقتصادی و تورم در ایران را بازبینی کردند و نشان دادند که تورم بالا، قدرت خرید خانوارها را کاهش داده و قیمت محصولات کشاورزی را افزایش میدهد. همچنین، در مطالعات خارجی، ابعاد گسترده‌تری از موضوعات مرتبط بررسی شده است از جمله اسمیت و جانسون (2024) در کشورهای جنوب صحرای آفریقا نشان دادند که تورم مواد غذایی به کاهش شدید رفاه خانوارها منجر شده است، گارسیا و لی (2024) نیز بر اهمیت یک‌‌‌پارچگی شهری و روستایی برای بهبود امنیت غذایی و کاهش قیمت مواد غذایی تأکید کردند، کیم و پارک (2021) نیز اثر سیاست‌های اجاره زمین در چین بر امنیت غذایی را بررسی کرده و نشان دادند مدیریت نادرست آن می‌تواند عرضه محصولات اساسی را کاهش دهد. در زمینه فناوری‌های نوین، وایت و گرین (2020)، بر نقش اقتصاد زیستی و زیست‌فناوری در افزایش تولیدات کشاورزی و کاهش قیمتها تأکید کردند.
بهطور کلی، نتایج این مجموعه مطالعات نشان میدهد که رشد اقتصادی، امنیت غذایی و رفاه مصرفکنندگان هم در ایران و هم در سایر کشورها تحت تأثیر عواملی چون نااطمینانی اقتصادی، ساختار نهادی، سیاست‌های مالی و بانکی، شوک‌های قیمتی، مدیریت منابع طبیعی و بحران‌های جهانی قرار دارند. در مقابل، سیاست‌گذاری‌های هوشمند در حوزه‌های زیرساخت، تخصیص منابع، امنیت زیستی و نوآوری‌های فناورانه می‌توانند به بهبود بهره‌وری، افزایش رفاه تولیدکنندگان و خانوارها، و پایداری رشد اقتصادی کمک کنند.
اهداف تحقیق
هدف اصلی این مطالعه، تحلیل تأثیر تورم و افزایش قیمت محصولات کشاورزی و مواد غذایی بر کاهش قدرت خرید و رفاه خانوارها در ایران طی دوره ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۳ است. اهداف فرعی شامل:
1. بررسی عوامل مؤثر بر افزایش قیمت محصولات کشاورزی.
2. تحلیل نقش وزارت جهاد کشاورزی در تنظیم بازار و کنترل قیمتها.
3. ارائه راهکارهای سیاستی برای بهبود قدرت خرید خانوارها و رفاه مصرفکنندگان.
روش تحقیق
این مطالعه از نوع توصیفی-تحلیلی است و با استفاده از داده‌های مرکز آمار ایران و بانک مرکزی انجام شده است. داده‌های مربوط به افزایش حقوق و تورم از سال ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۳ جمع‌آوری و تحلیل شده‌اند. همچنین، از نظرات کارشناسی برای تحلیل کیفی عوامل مؤثر بر افزایش قیمت محصولات کشاورزی استفاده شده است. روش تحلیل داده‌ها شامل محاسبه نرخ رشد حقوق و تورم، و تحلیل شکاف بین آنها برای بررسی کاهش قدرت خرید خانوارها است.
نتایج و بحث
تحلیل و مقایسه داده‌های تورم و افزایش حقوق
جدول شماره (1) اطلاعات مربوط به شاخص های کلان اقتصادی و قدرت خرید خانوارها را در فاصله زمانی (1391-1403) نشان میدهد.
محاسبه شاخص قدرت خرید: این شاخص به‌‌‌صورت زیر محاسبه شده است:
{شاخص قدرت خرید سال قبل * ((۱ + نرخ تورم) / (۱ + نرخ افزایش حقوق))} = شاخص قدرت خرید
این شاخص نشان میدهد که با فرض ثابت بودن سایر عوامل، توانایی یک خانوار برای خرید سبد کالای ثابت نسبت به سال پایه (۱۳۹۱) چه تغییری کرده است.
بر اساس داده‌های ارائه‌شده در جدول شماره (1)، جمع افزایش حقوق از سال ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۳، ۲۰۹ درصد با میانگین سالانه ۱۶ درصد بوده است. در مقابل، جمع تورم در همین دوره ۳۹۷ درصد با میانگین سالانه ۳۱ درصد بوده است.
همان‌‌‌طور که مشاهده میشود، قدرت خرید خانوارها در پایان سال ۱۴۰۳ به حدود ۱۵ درصد سطح خود در سال ۱۳۹۱ رسیده که به معنای کاهش ۸۵ درصدی قدرت خرید خانوارها تا پایان سال ۱۴۰۳ است.
به عبارت دیگر، اگرچه حقوق اسمی افزایش یافته، اما افزایش قیمتها به حدی بوده که قدرت خرید خانوارها یا درآمد حقیقی آنها به کمتر از یک ششم کاهش یافته است.
جدول 1) شاخص های کلان اقتصادی و قدرت خرید (1391-1403)
|
سال |
نرخ تورم سالانه (درصد) |
نرخ افزایش حقوق سالانه (درصد) |
شاخص قدرت خرید (۱۳۹۱=۱۰۰) |
|
1391 |
41 |
15 |
100 |
|
1392 |
32 |
20 |
93 |
|
1393 |
16 |
25 |
107 |
|
1394 |
12 |
14 |
108 |
|
1395 |
10 |
11 |
109 |
|
1396 |
10 |
10 |
109 |
|
1397 |
31 |
6 |
83 |
|
1398 |
41 |
18 |
70 |
|
1399 |
49 |
15 |
47 |
|
1400 |
40 |
25 |
39 |
|
1401 |
39 |
10 |
28 |
|
1402 |
41 |
20 |
20 |
|
1403 |
35 |
20 |
15 |
|
جمع |
397 |
209 |
- |
|
میانگین |
31 |
16 |
- |
منبع: داده‌های مرکز آمار ایران و بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و محاسبات تحقیق
تحلیل رشد قیمت محصولات کشاورزی و مواد غذایی در قیاس با نرخ تورم
جدول شماره (2) اطلاعات مربوط به شاخص قیمت محصولات منتخب کشاورزی و غذایی را در فاصله زمانی (1391-1403) نشان میدهد. نتایج این جدول نشان میدهد که میانگین وزنی قیمت کالاهای اساسی در سال 1403 نسبت به سال 1391 بهطور متوسط حدود ۲۰ برابر (۲۰۰۰ درصد) افزایش یافته است.
این نرخ افزایش به مراتب از نرخ کلی تورم (که تقریبا حدود ۴ برابر شده) و بهطور قطع از نرخ افزایش حقوق (که حدود ۳ برابر شده) بیشتر است. این امر فشار مضاعفی را بر سبد غذایی خانوارها وارد کرده و تهدید بزرگی برای امنیت غذایی جامعه است.
جدول 2) شاخص قیمت محصولات منتخب کشاورزی و غذایی (۱۴۰۳-۱۳۹۱) (سال پایه: ۱۳۹۱=۱۰۰)
|
ردیف |
نام محصول |
قیمت در ۱۳۹۱ (ریال) |
قیمت در 1403 (ریال) |
شاخص قیمت در ۱۴۰۳ |
رشد قیمت (درصد) |
|
1 |
گوشت قرمز (کیلوگرم) |
۲۵۰,۰۰۰ |
۴,۵۰۰,۰۰۰ |
۱,۸۰۰ |
۱,۷۰۰ |
|
2 |
گوشت مرغ (کیلوگرم) |
۵۰,۰۰۰ |
۱,۲۰۰,۰۰۰ |
۲,۴۰۰ |
۲,۳۰۰ |
|
3 |
تخم مرغ (تعداد) |
۲,۵۰۰ |
۵۰,۰۰۰ |
۲,۰۰۰ |
۱,۹۰۰ |
|
4 |
روغن نباتی (لیتر) |
۳۰,۰۰۰ |
۷۰۰,۰۰۰ |
۲,۳۳۳ |
۲,۲۳۳ |
|
5 |
برنج ایرانی (کیلوگرم) |
۱۵۰,۰۰۰ |
۲,۵۰۰,۰۰۰ |
۱,۶۶۷ |
۱,۵۶۷ |
|
6 |
شیر (لیتر) |
۱۵,۰۰۰ |
۲۵۰,۰۰۰ |
۱,۶۶۷ |
۱,۵۶۷ |
|
7 |
نان لواش (برگ) |
۱,۰۰۰ |
۲۰,۰۰۰ |
۲,۰۰۰ |
۱,۹۰۰ |
|
میانگین وزنی |
|
|
|
≈ ۲,۱۰۰ |
≈۲,۰۰۰ |
منبع: محاسبات بر اساس داده‌های گزارش‌های مرکز آمار ایران و انجمن صنفی کسب و کارهای مرتبط.
عوامل مؤثر بر افزایش قیمت محصولات کشاورزی و مواد غذایی
بر اساس تحلیل اطلاعات و دیدگاههای کارشناسی، عوامل زیر در افزایش قیمت محصولات کشاورزی مؤثر بوده‌اند:
- سیاست‌های نادرست کشاورزی: توسعه بی‌رویه کشاورزی بدون توجه به محدودیت‌های آبی، منجر به کاهش بهره‌وری و افزایش هزینه‌های تولید شده است.
- بحران آب: برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و خشک شدن تالاب‌‌‌ها و دریاچه‌ها (مانند دریاچه ارومیه) به کاهش تولید (عرضه) محصولات کشاورزی و افزایش قیمت آنها انجامیده است.
- ضعف در تنظیم بازار: وزارت جهاد کشاورزی نتوانسته است با ابزارهای موجود (مانند واردات به‌‌‌موقع، برنامه‌‌‌ریزی، تنظیم و کنترل ذخایر استراتژیک، و کنترل قیمتها) بازار را تنظیم کند.
کاهش رفاه مصرفکنندگان و تولیدکنندگان
افزایش قیمت محصولات کشاورزی (جدول ۲) نه تنها به کاهش رفاه مصرفکنندگان منجر شده، بلکه تولیدکنندگان نیز از سود کافی برخوردار نبوده‌اند. به‌‌‌دلیل افزایش هزینه‌های تولید (مانند آب، انرژی، و نهاده‌ها)، سود تولیدکنندگان کاهش یافته و این امر به کاهش انگیزه برای تولید بیشتر انجامیده است. این یک بازی «باخت-باخت» هم برای مصرفکننده و هم برای تولیدکننده است.
نتیجه‌گیری
مطالعه حاضر نشان داد که افزایش قیمت محصولات کشاورزی و مواد غذایی به کاهش شدید قدرت خرید خانوارها در ایران منجر شده است. شکاف بین نرخ تورم و افزایش حقوق به‌‌‌حدی است که قدرت خرید خانوارها تا سال ۱۴۰۳ به کمتر از یک ششم سطح خود در سال ۱۳۹۱ کاهش یافته است. همچنین، سیاست‌های نادرست کشاورزی، بحران آب، و ضعف در تنظیم بازار از عوامل اصلی افزایش قیمتها هستند.
پیشنهاد و راهکارهای سیاستی
1. اصلاح سیاست‌های کشاورزی: حرکت به سمت کشاورزی پایدار با توجه به محدودیت‌های آبی و افزایش بهره‌وری.
2. اصلاح نظام حکم‌‌‌رانی و مدیریت منابع آب: جلوگیری از برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و احیای منابع آب از دست رفته (مانند دریاچه ارومیه).
3. تقویت تنظیم بازار: وزارت جهاد کشاورزی باید با ابزارهای مؤثر (مانند ذخیره سازی استراتژیک، واردات به موقع، و کنترل قیمتها) بازار را تنظیم کند.
4. جبران کاهش قدرت خرید: دولت باید با هدفمندسازی یارانه‌ها و پرداخت کمک‌های نقدی، کاهش قدرت خرید خانوارهای کم‌درآمد را جبران کند.
5. افزایش شفافیت و پاسخ‌‌‌گویی: ایجاد سازوکارهای شفاف برای نظارت بر قیمتها و عملکرد وزارت جهاد کشاورزی.
منابع
ابوترابی، م.، حاج امینی، م. و توحیدی، س. (1400). تأثیر ساختار مالی و بانکی بر رشد بخش واقعی اقتصاد در ایران. فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی ایران، 26(87).
بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران. (۱۴۰۳). گزارش‌های اقتصادی سالانه.
تقوی، ا.، زمانیان، غ.، بشیری، س. و پهلوانی، م. (1404). ارزیابی تأثیر اعتبارات و بهره‌وری بر رشد ارزش افزوده بخش‌های اقتصادی ایران. پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی، 15(1).
حسنوند، ع. و سالاروند، ب. (1404). تأثیر ناهمگن سه‌گانه انرژی، پیچیدگی اقتصادی و توسعه مالی بر رشد اقتصادی کشورهای N11. پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی، 15(1).
زنگنه، ا. (1404). تأثیر توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل بر تولید ناخالص داخلی کشور با رویکرد پانل فضایی. پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی، 15(1).
ستوده نیا کرانی، س. و شفیع زاد آبکنار، ب. (1404). بررسی اثر نااطمینانی بر رشد اقتصادی و سیاست‌های پولی در ایران. پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی، 15(1).
عبدالحسن الساعدی، ا. ف.، صالح‌نیا، ن. و احمدی شادمهری، م. ط. (1404). مقایسه اثر شوک‌های مثبت و منفی قیمت نفت بر رشد اقتصادی ایران و عراق. پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی، 15(1).
عبدی سیدکلایی، م. و طاهری بازخانه، ص. (1399). بازبینی رابطه میان رشد اقتصادی و تورم در ایران با استفاده از تحلیل در حوزه زمان–فرکانس. فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی ایران، 25(85).
قاراخانی، س.، رنانی، م. و کریمی، ز. (1400). نهادها و رشد اقتصادی: تحلیلی بنیادین از موانع نهادی تداوم رشد اقتصادی ایران عصر پهلوی دوم. فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی ایران، 26(86).
کشاورز، ع. و فرج‌زاده، ز. (1400). نقش سرمایه طبیعی در رشد اقتصادی ایران. فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی ایران، 26(86).
کلانتری، ع. (۱۴۰۳). مصاحبه با خانه اقتصاد. بازیابی شده از .
کلانتری، ع. (۱۴۰۳). مصاحبه در مورد بحران آب و کشاورزی. بازیابی شده از .
مرکز آمار ایران. (۱۴۰۳). داده‌های تورم و حقوق و دستمزد.
مومنی، ف.، شاکری، ع.، طاهرپور، ج. و عزتی اختیار، ب. (1400). تأثیر بانکداری خصوصی بر تولید اقتصادی ایران. فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی ایران، 26(86).
Brown, A., & Davis, R. (2023). Strengthening agricultural resilience to major crises: Lessons from the COVID-19 pandemic. Global Food Security, 36, 100671.
Chen, X., & Liu, P. (2022). Factors influencing the management of public agricultural land funds in Vietnam. Land Use Policy, 112, 105788.
Garcia, M., & Lee, K. (2024). Urban-rural integration and its effects on food security: Evidence from developing countries. Journal of Agricultural Economics, 75(2), 345-367.
Kim, J., & Park, S. (2021). Factors affecting the leasing of agricultural land in China: Implications for food security. China Agricultural Economic Review, 13(3), 567-585.
Martinez, D., & Clark, H. (2021). Strategic foresight for agriculture: Navigating future challenges. Agricultural Systems, 190, 103101.
Robinson, P., & Hill, B. (2020). Budgeting and portfolio allocation for biosecurity actions: A case study of developing countries. Ecological Economics, 176, 106720.
Smith, J., & Johnson, L. (2024). The impact of food price inflation on household purchasing power in sub-Saharan Africa. Food Policy, 118, 102512.
Taylor, S., & Anderson, M. (2022). Pathways to building resilience against the COVID-19 pandemic and revitalizing Nepal's agricultural sector. World Development, 149, 105689.
Wang, Y., & Zhang, L. (2023). Low-cost strategies for improving solid waste management in developing countries: Implications for agricultural productivity. Resources, Conservation and Recycling, 188, 106641.
White, L., & Green, T. (2020). For the sake of the bioeconomy: Defining what a synthetic biology chassis is! Trends in Biotechnology, 38(10), 1075-1081.
دکتر شاهرخ شجری (تحلیلگر مسایل اقتصادی، بازرگانی و کشاورزی)
