احداث سد فینسک به قیمت کویر شدن استان مازندران

قبل و پس از ساخت یک سد باید نکات مهمی در نظر گرفته شود تا از خسارت‌های سنگین این سازه جلوگیری شود. انسان همواره در دوراهی تأمین نیازها و حفظ محیط‌زیست سرگردان بوده و در اغلب موارد تأمین نیازها را مقدم شمرده و باعث شده است تا طبیعت دستخوش تصمیمات نابخردانه انسان گردد. سدسازی یکی از اقداماتی است که در بسیاری از موارد اجتناب‌ناپذیر بوده و برای تأمین آب شرب، مصارف کشاورزی، تولید برق و … انجام می‌شود. احداث سد فینسک در حالی آغاز شده که به قیمت شدن استان مازندران می انجامد.

از دیدگاه محیط زیست فواید و معایب فراوانی برای ساخت سدها وجود دارد. سدها منابع آبی قابل اطمینان را فراهم می‌نمایند و مناطق اطراف را از سیلاب‌ها محافظت می‌کنند و همچنین یک انرژی پاک را فراهم می‌آورند. تولید برق توسط انرژی آب (انرژی هیدروالکتریک) از دو منبع عمده دیگر تولید برق یعنی سوخت فسیلی و انرژی هسته‌ای مزیت‌های بیشتری دارد. از طرفی سدها و ذخایر آبی باعث بروز مشکلاتی هم می‌شوند، در نواحی خشک و نیمه‌خشک، آب به آسانی تبخیر می‌گردد و این امر سبب از دست رفتن آب و افزایش غلظت نمک موجود در آب می‌شود.

سدها درجه حرارت، جریان آب، شفافیت یک رود را تغییر می‌دهند، آب را از حالت جاری به راکد تبدیل می‌کنند، تغییرات درجه حرارت ممکن است روی موجودات زنده رودخانه اثر بگذارد.

از مشکلات بسیار مهم و حائز اهمیت در پروژه‌های سدسازی انتخاب رودخانه اشتباه و بی‌توجهی به تغییرات جریان آب پایین‌دست، غفلت از تنوع زیستی، سیاست‌ها، محاسبات اقتصادی اشتباه، ناتوانی در جلب رضایت عمومی منطقه و … است. جلب رضایت عمومی به ویژه افراد بومی منطقه یکی از مهم‌ترین مواردی است که باید توسط مسئولان و قبل از آغاز پروژه سدسازی مورد توجه قرار گیرد و در غیر این‌صورت‌، می‌تواند مشکلات عدیده‌ای برای ساکنان آن منطقه و مسئولان ایجاد نماید.

با این مقدمه به پروژه احداث سد فینسک در مازندران خواهیم پرداخت که اجرایی شدن این طرح چه پیامدها و خسارات جبران‌ناپذیری به دنبال خواهد داشت.

طرح احداث سد فینسک از سال ۱۳۸۹ به‌منظور رفع مشکل کم آبی شهرستان‌های سمنان، سرخه، مهدی شهر در دستور کار قرار گرفت، هرچند که اجرای آن با یک دهه تاخیر آغاز گردید. عملیات ساخت سد فینسک روی سرشاخه‌های رود تجن در استان مازندران، طرحی است که راه به جایی نمی‌برد چرا که نه‌تنها، پس از مدتی مازندران را طعمه کویر می‌نماید و بیابان وسیع دیگری به استپ‌های پهناور کشورمان اضافه خواهد شد، دردی هم از کم‌آبی در استان پهناوری مانند استان سمنان دوا نخواهد کرد.

استان سمنان در دهه گذشته به عنوان یکی از بزرگ‌ترین متقاضیان آب مطرح شده است. مدیران ارشد استان سمنان ادعا دارند برای پیشبرد صنعت و زراعت خود با بحران کم‌آبی روبرو هستند. بنابر بررسی‌های به‌عمل آمده از بیلان آبی استان سمنان، میزان مصرف سرانه آب در این استان در بخش کشاورزی، صنعت و معدن و سرانه آب‌شرب شهری ۲۱۱ میلیون لیتر در شبانه‌روز است که این مقدار سرانه مصرف استان سمنان را در رتبه (6) کشوری قرار می‌دهد.

آمارهای رسمی بیانگر این واقعیت است که (6) استان قم، بوشهر، خراسان‌شمالی، کرمان، سیستان و بلوچستان و هرمزگان درگیر تنش خشکسالی و بحران کم‌آبی هستند این در حالی‌است که استان سمنان حتی در فهرست استان‌های درگیر با بحران آب قرار ندارد.

حال سوال این است چرا مدیریت منابع آب این همه پافشاری برای اجرای ابر پروژه‌ی انتقال آب به سمنان دارد با اینکه این استان در بحث آب‌شرب کمبودی ندارد و صرفاً بحث پرمصرفی و یا بدمصرفی در این استان مطرح است و به نظر می‌رسد این پروژه برای آب‌رسانی به کارخانجاتی است که با بی‌تدبیری در حاشیه مناطق بیابانی استان سمنان ساخته شده‌اند .

حالا با معضل بی‌آبی مواجه هستند و نبود مدیریت صحیح در این طرح باعث شد که ساکنان بومی منطقه از نداشتن شفافیت طرح ناراضی باشند و معتقد هستند برای احداث سد جوانب کار در نظر گرفته نشده و به دنبال احداث این سد روستاهای تم، تلاجیم، ملاده و بالغ بر ۱۰ هزار هکتار درخت کهنسال این منطقه زیر آب مدفون خواهند شد.

آیا این رواست جنگل‌های هیرکانی، شالیزارهای شمال،گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری و «اشتغال بومی یک منطقه» تاکید می‌کنم اشتغال بومی یک منطقه فدای بی‌تدبیری و نبود مدیریت صحیح شود تا برخی افراد از راه انتقال آب به تعدادی کارخانه، سود هنگفتی ببرند؟!.

در خاتمه یکی از بزرگ‌ترین اشتباهات غیرقابل جبران در ارائه طرح‌های سدسازی نداشتن دانش و مدیریت و بی‌تدبیری و توجه نکردن به علم کارشناسان و چهره‌های دانشگاهی در حوزه آب و خاک است و موجب عملیاتی شدن طرح‌هایی در کشور هستیم که هم از لحاظ محیط‌زیستی و حیات‌وحش و هم از لحاظ اقتصادی با خسارات غیرقابل جبران مواجه می‌شویم.

مریم حسنی
دکترای آبخیزداری
دانشگاه علوم تحقیقات واحد تهران