کندوها و زنبورداران

در حال حاضر زنبورداری در سرتا سر جهان به شکل یک صنعت فعال و اشتغالزا درآمده، چرا که فقط کندوداران زنبور عسل نیستند که از این خوان گسترده بهره‌مند می‌شوند، بلکه در پیوست و با پرورش زنبور و تولید عسل، افراد دیگری نیز در صنایع بسته‌بندی، فرآوری، تولید لوازم دارویی و بهداشتی، ملزومات زنبورداری، صادرات و بازاریابی و رساندن این محصولات به دست مصرف‌کنندگان فعالیت می‌نمایند که اشتغال آنها می‌تواند نیروی محرکه‌ای در تولید ارزش افزوده ایجاد کند.

پرورش زنبور و کندوداری در ایران سابقه‌ای دیرینه دارد هر چند نمی‌توان زمان خاصی را برای آغاز آن ذکر کرد. در آثار باستانی مربوط به دوره هخامنشیان و چندین سده قبل از ظهور مسیحیت، آثاری از زنبورداری ایرانیان به دست آمده است، بنابراین رموز زنبورداری و کاربردهای چندگانه از عسل در تاریخ ایرانیان وجود دارد و فنون زنبوردار از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. در حال حاضر زنبورداری و تولید عسل و نیز سایر محصولات جانبی آن در ایران رواج کامل دارد که علی‌رغم تمامی مشکلات حاکم بر این صنعت، زنبورداران به کار خود ادامه می‌دهند.

براساس آخرین آمار ارایه شده از سوی مراجع مرتبط، در سال 98 تعداد کندوهای زنبورعسل با رشدی 24 درصدی به 10 میلیون و ششصد هزار واحد رسیده و موجب گردیده تا 112 هزار و پانصد تن عسل در سال 99 تولید شود، اما این میزان از تولید به جای آن که موجب خرسندی زنبورداران گردد عامل یاس و ناامیدی آنها شده، چرا که میزان صادرات عسل به دلیل شرایط ناگواری که همگی بر آن آگاهیم، تا 97 درصد نسبت به سال قبل کاهش یافته است. ناتوانی زنبورداران در عرضه محصولات خود به بازار و به ویژه صادرات آن، قطعا به این صنعت خسارت خواهد زد. حلقه گمشده در این موضوع حضور نداشتن دولت و عوامل آن در ایجاد زمینه صادرات و برگشت هزینه‌های مصرف شده به زنبورداران است.

زنبورستان‌ها به تعداد 85336 واحد اکثرا در استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، کردستان، مازندران، فارس و به صورت پراکنده در استان‌های دیگر که کمترین آنها در سیستان و بلوچستان است، قرار دارند.

از تعداد 10 میلیون و ششصد هزار کندو 98 درصد از نوع کندوهای مدرن و منحصرا 2 درصد از انواع کندوهای سنتی هستند.

کندوداران و انبوه مشکلات:

1-ا گر چه ظاهرا هر کندودار ارباب خودش است، اما کثرت مشکلات که تعدادی از آنها خاص این رشته از اشتغال تولید است، گاه عرصه را بر این قشر تولیدکننده زحمت‌کش تنگ می‌‍کند. زنبورداری در ایران به دلیل شرایط جغرافیایی مشکلات مضاعفی دارد که یکی از آنها جابه‌جایی و مهاجرت کندوها از نقطه‌ای به نقطه دیگر است. کندودار باید برای پرواز دادن زنبور و تغذیه آنها و تولید عسل از مناطقی مانند آذربایجان یا کردستان به استان‌های جنوبی کشور از قبیل خوزستان یا بوشهر مهاجرت نماید تا زنبورها بتوانند از گیاهان گلدار آن مناطق تغذیه کنند. این مدت زمان مهاجرت دیری نخواهد پائید، چرا که با از راه رسیدن گرما در آن مناطق، زنبوردار باید مجددا جل و پلاس خود را جمع کند و به مکان دیگری برود. این آوارگی در تمام طول سال برای زنبورداران بخشی از زندگی آن ها است و چه بسا که در این سیر و سفرها متحمل خساراتی غیرقابل پیش‌بینی نیز می‌شوند.

2- جابه‌جایی کندوها یعنی انتقال بیماری به زنبورستان‌های دیگر. کافی است که کندوهای یک زنبوردار به یکی از بیماری‌هایی انگلی نظیر«نوزما»، «کارابیس» یا واروا آلوده باشد تا موجب آلودگی سایر زنبورداران منطقه را فراهم نماید. نکته مهم در این انتقال بیماری‌ها نبود نظارت و کنترل از سوی مسئولان ذیربط و به ویژه بخش دامپزشکی است تا ضمن جلوگیری از انتقال بیماری‌ها به درمان کولونی‌های آلوده نیز بپردازد.

3- نبود نظارت بر سایت‌بندی کردن مناطق اسکان زنبورداران، تقریبا تمامی زنبورداران از محل جابه‌جایی یکدیگر و حوزه‌های اسکان دادن کندوها خبر دارند، اما حفظ حریم و محدوده معمولا توسط آنها رعایت نمی‌شود و در بسیاری موارد دیده شده که کندوداران بسیار نزدیک به یکدیگر توقف کرده‌اند،امری که می‌تواند عوارض ناخوشایندی در پی داشته باشد.

4- یکی از مواردی که موجبات گله‌مندی تقریبا تمام زنبورداران است، بیمه نبودن آنها است.
در حالیکه کندوها بیمه می‌شوند اما مالک و خدمات دهنده به زنبورها بیمه نیست که با در نظر گرفتن شرایط سخت زندگی در مناطق خارج از حوزه‌های شهری و با حداقل امکانات، تناقضی آشکار در آن نهفته است. امکان دارد هر آن حادثه‌ای برای یک زنبوردار اتفاق بیفتد، بنابراین بیمه کردن آنها، امری الزامی است که دولت و وزارت جهادکشاورزی باید به آن توجه داشته باشد.

5- رواج انواع عسل‌های تقلبی و نبود یک سازمان مسئول به منظور جلوگیری و برخورد با این فساد از موارد آزادهنده در زنبورداری و تولید عسل است که بر بازارهای مصرف داخلی و همچنین صادرات آن تاثیر می‌گذارد. وزارت جهادکشاورزی آنگونه که برای صادرات گوجه‌فرنگی و سیب‌زمینی و پیاز و… برنامه‌ریزی می‌نماید باید در اندیشه حمایت از زنبورداران و صادرات عسل به عنوان یک کالای ارزآور باشد.

6- امروزه بسته‌بندی کالا بخش تعیین‌کننده‌ای در رونق دادن به تولید یک محصول است، اما آنچه در بازار عسل دیده می‌شود، یکنواختی و جذاب نبودن بسته‌بندی‌ها برای مصرف‌کنندگان است که باید در این راه اقداماتی به عمل آید.

7- عسل به دلیل سابقه چند هزار ساله در درمان بسیاری از بیماری‌ها از عوارض پوستی گرفته تا بیماری‌های گوارشی، قلبی عروقی، کلیوی و… می‌تواند سهم زیادی در تولید داروها و لوازم آرایشی و بهداشتی داشته باشد. در حالی که سالیانه صدها میلیون دلار خرج لوازم آرایشی و بهداشتی در کشور می‌شود، اما آنچه مصرف می‌گردد به طور تقریب تماما وارداتی است و بخش داروسازی و تولید لوازم آرایش داخلی سهم قابل توجهی در آن ندارند.

تشویق و ترغیب به سرمایه‌گذاری در این زمینه، حمایت دولت و آسان کردن تاسیس چنین مراکزی می‌تواند موجب جذب مقادیر متنابهی از عسل تولیدی و ایجاد ارزش افزوده و اشتغال نماید.

8- فرآوری عسل و ساخت انواع شیرینی و مواد خوراکی از آن، از دیگر زمینه‌هایی است که موجبات استفاده از عسل راه فراهم نموده و مشوقی برای زنبورداران است. در حال حاضر سرانه مصرف عسل در کشور بسیار پائین است که با در نظر گرفتن مقدار تولید، صادرات و آنچه در سطح جامعه باقی می‌ماند، سرانه مصرف بیش از چند گرم در سال نیست.

فرآورده‌های جانبی عسل مانند گرده، برموم، موم، ژل رویال و… نیز می‌توانند برای زنبوردار ایجاد درآمد نمایند، مشروط به آن که زمینه‌های مصرف داخلی و صادرات آنها فراهم شود.

9- در عرصه‌های طبیعی بهره‌دهی متقابلی بین حشرات گرده‌افشان و به ویژه زنبورها و درختان و به طور کلی گیاهان وجود دارد. زنبورها ضمن جمع‌آوری گرده و تغذیه از شهد گل‌ها، موجبات گرده‌افشانی گیاهان را فراهم می‌نمایند. براساس یک آمار از مطالعات انجام شده بر روی نقش حشرات گرده‌افشان در تامین غذای انسان‌ها، در حدود 25 درصد از موادغذایی به دست آمده، در نتیجه دخالت مستقیم زنبورها در گرده‌افشانی گیاهان است. امروزه طرفداران محیط زیست نگران جمعیت زنبورها و حشرات گرده‌افشان به دلیل اثرات سموم آفت‌کش به زندگی و حیات زنبورها هستند، چنانکه اظهار می‌شود در برخی از مناطقی که به دفعات از سموم شیمیایی استفاده شده، جمعیت زنبورها و در نتیجه مقادیر محصول به دست آمده کاهش یافته است.

در بسیاری از کشورهای توسعه یافته که بخش کشاورزی نیز مورد توجه است، کشاورزان برای بالا بردن میزان تولید محصول از زنبورداران تقاضا می‌کنند تا کندوهای خود را در اطراف مزارع و باغ‌های آنها قرار دهند. در آمریکا به ازاء هر کندو مقدار 120 دلار و در اروپا در حدود 110 دلار به کندودار یارانه پرداخت می‌شود تا به این طریق ضمن کسب یک درآمد جانبی، موجبات بالا رفتن محصول با گرده‌افشانی توسط زنبورها فراهم گردد.

متاسفانه مزرعه‌داران و باغداران ما متوجه این نقش ارزنده زنبورها نشده و حتی اجازه نزدیک شدن کندوداران را به مزارع و باغ‌های خود نمی‌دهند و با اندیشه‌ای معکوس فکر می‌کنند که زنبورها اقدام به خوردن اندام گل‌های گیاهان می‌کنند.

اما نکته‌ای که تقریبا مورد توجه زنبورداران و کشاورزان قرار نگرفته و به زنبورها آسیب وارد می‌نماید، سم پاشی هماهنگ نشده بین کشاورزان و زنبورداران است. که می‌تواند منجر به مرگ زنبورها گردد. در نتیجه چنین اقدام یا احتمالی، زنبوداران علاقه‌ای به حضور در اطراف مزارع و باغ‌ها نداشته و سعی می‌کنند از این مناطق دور باشند.

اما در پایان، زنبورداران انتظار دارند مشابه آنچه دولت از دامداران، مرغداران و… حمایت می‌کند، در صادرات عسل و سایر محصولات به دست آمده از آنان نیز حمایت به عمل آورد. قطعا در سال جاری، به دلیل خشکسالی و کمبود باران در اکثر نقاط کشور وضعیت زنبورداری چندان مطلوب نخواهد بود. باشد تا دولت نگاهی در خور و شایسته به زنبورداران داشته باشد.

مهندس مهدی رجول دزفولی