نظام ‎های قیمت‎ گذاری شیر در دنیا

کاهش هزینه های تولید به شرط حفظ کیفیت، دغدغه اصلی فعالان هر صنعتی است و از آنجایی که طبق آمار اعلام شده، 78 درصد از کل درآمد یک گاودار از طریق فروش شیر (و مابقی از طریق فروش دام های مازاد، دام های حذفی، کود، گوساله، تلیسه و…) حاصل می‌گردد، در صنعت پرورش گاو شیری نگرانی اصلی، کاهش هزینه های تولید شیر در کنار حفظ کیفیت آن و البته قیمت فروش شیر است و استفاده از راهکارهای مدیریتی و ژنتیکی برای بهبود کیفیت شیر از ضروریات این صنعت است. در این میان قیمت شیر در بین گاوداران ایرانی همیشه یکی از موضوعات با اهمیت بوده است.

قیمت‎ گذاری شیر در دنیا معمولاً به دو روش انجام می گیرد:

1- قیمت‌گذاری بر اساس حجم شیر یا قیمت‌گذاری درصد تفاوت (Percentage differental pricing):

در این روش یک کیلوگرم شیر با درصد تعیین شده ای از چربی و پروتئین به عنوان پایه یا آستانه در نظر گرفته می شود و مقادیر چربی و پروتئین بالاتر از آن، مشمول افزایش قیمت نمی شوند فقط به مقدار جزئی جایزه دریافت می کنند و در واقع قیمت گذاری بر اساس حجم شیر و یا به عبارتی میزان آب انجام می شود.

2- قیمت‌گذاری بر اساس ترکیبات شیر یا قیمت گذاری چند مولفه ای (multiple component pricing)

در این روش قیمت براساس چربی، پروتئین و بعضاً لاکتوز تعیین می گردد و حجم اهمیتی ندارد. در هر دو روش مبلغی بعنوان جایزه برای کیفیت شیر (scc ، بار میکروبی، دما و … )در نظر گرفته می شود.

امروزه روش اول در همه کشورهای توسعه یافته منسوخ شده است چون شاخص های مهمی مانند کیفیت و بهداشت شیر در آن مورد توجه قرار نمی گیرد. در صورتی که امروزه کارخانه های لبنی می دانند که کلید کیفیت فرآورده های لبنی در دست تامین کنندگان شیر خام است و قیمت گذاری باید بر مبنای ترکیبات و بهداشت شیر انجام شود تا دامداران انگیزه کافی برای تولید را داشته باشند. در کشورهای آمریکا و کانادا قیمت گذاری تقریباً به طور مشابه و بر اساس کلاس کیفی و موارد استفاده آن در تولید فرآورده های لبنی تعیین می گردد ولی سایر کشورها روش مدونی ارائه نداده اند.

روش قیمت گذاری در ایران

با وجودی که ایران از لحاظ صنعت گاو شیری جزء کشورهای پیشرفته است ولی هنوز از روش منسوخ شده اول استفاده می کند و کماکان ما مشغول تولید ، نقل و انتقال و خشک کردن میزان زیادی آب هستیم. این هزینه ای که ما سالهاست می پردازیم، شبیه هزینه ای است که اتحادیه اروپا در یک مقطع زمانی کوتاه در سال 2016 به علت توقف اجرای سامانه کوتاسquotas عرضه مقدار زیادی شیر به بازار مجبور به پرداخت آن گردید و از تولید شیر خشک و کره به عنوان یک اهرم برای کاهش فشار بازار استفاده کرد و در همان سال نسبت به سال قبل هزینه تولید فراورده های لبنی به میزان 15/3 درصد افزایش یافت.

روش قیمت گذاری در کشور ما به این صورت است که قیمت یک کیلو گرم شیر با 3/2 درصد چربی و 3 درصد پروتئین پایه در نظر گرفته می شود و برای هر 1 درصد یا (یک گرم) چربی اضافه تر از 3/2 ، جایزه ای تعریف می شود و برای پروتئین مازاد هیچ جایزه ای در نظر گرفته نمی شود و از لحاظ بهداشتی تنها بار میکروبی پایین‌تر از 1/000/000 واحد کلونی در میلی لیتر مشمول جایزه می شود و به ازاء 100/000 کلونی بالاتر یا پایین تر جایزه یا جریمه پرداخت می شود.

عیوب روش قیمت گذاری شیر در ایران

1- روش قیمت گذاری در ایران ارزش چندانی برای کیفیت (چربی و پروتئین) قائل نیست.

2- در این روش قیمت گذاری تفاوت ارزش ریالی با کیفیت ترین و کم کیفیت ترین شیر مقدار بسیار ناچیزی است (شیر باکیفیت تر تنها مقدار کمی جایزه بابت چربی بالاتر دریافت می کند).

3- در این روش قیمت گذاری، ارزش ریالی پروتئین لحاظ نمی شود.

4- این سیاست غلط قیمت گذاری باعث ایجاد رقابت غیر متعارف گاوداران برای افزایش حجم تولید بدون توجه به بازده اقتصادی آن می شود.

دلایلی که باعث می شوند با وجود معایب بالا و با وجود گران بودن اقلام جیره در ایران (به دلیل وارداتی بودنشان و به دلیل کمبود علوفه و مصرف زیاد کنستانتره) هنوز این سیاست اجرایی باشد می توان به موارد زیر اشاره نمود:

1- عدم تنوع فرآورده های لبنی در بازار

2- نداشتن فن آوری های لازم برای اندازه گیری پروتئین

3- نداشتن اطلاعات کافی مصرف کنندگان از ارزش ماده مغذی پروتئین

دکتر علی صادقی سفید مزگی، استادیار گروه علوم دامی دانشکده کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان سه راهکار زیر را برای برون رفت از این چالش و غلبه بر این سیاست غلط ارائه می دهد.

1- راه اندازی یک نظام جدید قیمت گذاری مبتنی بر کیفیت

برای این منظور در مرحله اول لازم است کیفیت شیر را تعریف نمود. به عنوان مثال می توان آن را در سه بخش کیفیت بهداشتی، کیفیت ترکیبات و تخلف ها تعیین نمود.

کیفیت بهداشتی شامل تازگی، تعداد کل باکتری ها، شمار سلولهای بدنی و دمای شیر می باشد. کیفیت ترکیبات شامل مزه شیر یعنی مقادیر چربی، پروتئین و مواد جامد می باشد و در نهایت افزودن آب، نمک، مواد نگهدارنده، آنتی بیوتیک و آفلاتوکسین جزو تخلفات حساب می شوند.

در مرحله بعد قیمت شیر بر اساس این فرمول محاسبه می گردد.
MP=F + P + V + HQ

که MP ، قیمت پرداخت شده برای هر کیلوگرم شیر بر حسب ریال، F ارزش ریالی چربی شیر، P ارزش ریالی پروتئین شیر، V ارزش ریالی حامل هر کیلوگرم شیر و HQ ارزش ریالی جریمه یا جایزه می باشد.

2- تدوین جوایز و جرایم برای کیفیت بهداشتی شیر بر مبنای واقعیت های موجود

برای این منظور می توان شیر خام را از نظر کیفیت بهداشتی مورد نظر یعنی بار میکروبی، شمار سلول های بدنی و یا دمای شیر به سه کلاس 1- ممتاز 2- درجه 1 و 3- درجه 2 دسته بندی کرد و به گونه ای آستانه ها را بر اساس شرایط موجود تعریف کرد. به طوری که 85 درصد از شیر خام دریافتی در کشور از نظر کیفیت شیر بهداشتی یا استاندارد تعریف شوند و مشمول پاداش یا جریمه نشوند. و 5 درصد از آن به عنوان شیر ممتاز در نظر گرفته شوند و پاداش معادل 3-1 درصد قیمت پایه شیر را دریافت نمایند و 15 درصد باقی مانده به عنوان شیر درجه 2 و مشمول دریافت جریمه ای معادل 2 تا 5 درصد قیمت پایه شیر باشند.

3- اجرای طرح پرداخت مبتنی بر کیفیت

برای حل مشکلات، بایستی یک کمیته سیاست گذار و ناظر متشکل از تأمین کنندگان نهاده های دامی، پرورش دهندگان گاوهای شیری، تولید کنندگان فراورده های لبنی، توزیع کنندگان، دولت و مجلس تشکیل گردد.

مهم ترین وظیفه این کمیته می تواند ارزش گذاری چربی و پروتئین شیر باشد. برای این منظور لازم است در شرایط بازار رقابت آزاد و متناسب با عرضه و تقاضا و بر اساس قیمت، مهم ترین و پر مصرف ترین نهاده های دامی در تولید شیر خام و جو ، ذرت، سویا و یونجه و … یا فرآورده های لبنی (کره، پنیر، شیر خشک، پودر آب پنیر و …) ارزش هر واحد چربی و پروتئین را مشخص نمود. از مهم ترین مزیت‌های طرح پیشنهادی می توان به انعطاف پذیری و خود تنظیمی متناسب با تغییر قیمت ها و استفاده از معادلات ریاضی به جای قیمت گذاری های بخش نامه ای اشاره کرد.

از وظایف دیگر این کمیته می توان به تدوین سیاست های وارداتی و تعرفه های کالای لبنی برای ورود به بازار بورس اشاره نمود. این اقدامات می تواند به ایجاد توازن و فضای امن در بازار کسب و کار کمک نماید. از طرف دیگر با شفاف سازی و رسیدن به قیمت های واقعی، میزان پذیرش طرح توسط ذی نفعان افزایش خواهد یافت.

در عمل تغییر نظام فعلی قیمت گذاری شیر خام به دلیل قوانین موجود ممکن است با چالش هایی روبه رو شود از این رو لازم است تغییرات به صورت تدریجی و در چند مرحله انجام گیرد.

در این راستا اعتمادسازی و آموزش دامداران جهت پذیرش نظام جدید و از طرف دیگر آمادگی کارخانه های لبنی جهت تهیه تجهیزات و امکانات آزمایشگاهی، می تواند نقش کلیدی در موفقیت این طرح داشته باشد.

مریم صفدریان

کارشناس ارشد تغذیه دام و طیور