راهکارهایی در حفاظت خاک

اخبار سبز کشاورزی؛ این ارقام می‌تواند بسیار هشداردهنده باشد، چرا که این فرسایش مخرب می‌تواند امنیت غذایی را به خطر انداخته و وابستگی به واردات محصولات کشاورزی را بیشتر نماید. آب و خاک دو عامل تعیین‌کننده ادامه حیات تمام جانداران روی زمین و زیربنای کشاورزی، تنوع زیستی و نظم اقلیمی و آب‌وهوایی هستند.

حال فرسایش و زوال خاک می‌تواند موجب چالش عظیمی در زندگی جانداران و انسان به وجود آورد که الزاماً باید به آن‌ها توجه کرد.

در این مطلب با نگاهی به اهمیت حفاظت از خاک، اشاره می‌شود به روش‌های حفظ آن، چالش‌ها و اقدامات موثری که باید برای نگهداری از سلامت آن به کار ببریم.

حفاظت خاک

منظور از حفظ خاک، به کار بردن تمام روش‌هایی است که مانع از فرسایش و متلاشی‌شدن آن می‌گردد. فرسایش خاک موضوعی است که به دست عوامل طبیعی و یا انسان اتفاق می‌افتد.

این فرسایش می‌تواند به از هم پاشیده شدن و نابودی مواد و عناصر غذایی و مواد ارگانیکی منجر گردد که برای رشد گیاهان ضرورت دارند. همچنین، ته‌‌نشست ناشی از اراضی تحت‌فرسایش عاملی برای آلوده کردن آب‌ها و تخریب زیرساخت‌ها می‌شود.

بنابراین حفاظت از خاک مجموعه‌ای از اقداماتی است که موجب حفظ باروری و حاصلخیزی آن، پایداری امنیت غذایی و حفاظت از محیط‌زیست می‌شود.

اهمیت حفاظت خاک

حفاظت از خاک شامل اقدامات و راهکارهایی ازقبیل رعایت تناوب زراعی، کاهش عملیات خاک‌ورزی، کشت گیاهان پوششی به‌منظور نگهداری از عناصر غذایی و مواد آلی، اطمینان از باروری و حاصلخیزی درازمدت و رسیدن به مرحله کشاورزی پایدار است، اگرچه کوشش برای حفظ سلامت خاک منحصراً شامل حاصلخیزی آن نمی‌شود. یکی دیگر از نکات مهم در فرسایش خاک، قرار گرفتن اراضی در مناطق شیب‌دار و یا تحت‌تاثیر باران‌های شدید است.

تکنیک‌هایی همچون: تراس‌بندی اراضی شیب‌دار، طبقه‌بندی و کشت بادشکن از مواردی هستند که می‌توانند از شسته‌شدن و با اثرگذاری باد در سطح خاک جلوگیری کنند. جدا از امکان استمرار کشاورزی، حفاظت خاک می‌تواند بر تنوع زیستی نیز اثرگذار باشد. یک اکوسیستم خاک سالم از انواعی از جانداران نگهداری می‌کند که شامل میکروارگانیسم‌ها، جانداران کوچک، حشره‌ها و حیوان‌های بزرگ‌جثه است.

فرسایش خاک

فرسایش به صورت از هم پاشیدگی و حرکت ذرات خاک توسط نیروهایی ازقبیل آب، باد، یخ و نیروی جاذبه است. فرسایش یک روند درازمدت است که در دوره‌های مختلف اتفاق می‌افتد.

اگرچه اقداماتی نظیر پاک‌سازی زمین، کشاورزی و ساختمان‌سازی توسط انسان نیز می‌تواند موجب فرسایش شود. در اثنای ساییدگی خاک معمولاً بالاترین لایه زمین تحت‌تاثیر قرار می‌گیرد و این همان لایه دارای عناصر غذایی و مواد ارگانیک است که برای رشد و ثمردهی گیاهان ضروری است. هرگونه فرسایش در این لایه باعث کاهش حاصلخیزی و بهره‌وری در کشاورزی و موجب ته‌نشین شدن این خاک‌ها در رودخانه‌ها و سایر منابع آبی نظیر دریاچه‌ها و تالاب‌ها می‌گردد.

روش حفاظت از خاک

تکنیک‌های حفاظت خاک به‌طور کلی سه دسته‌اند که به روش‌های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی اجرا می‌شوند. هریک از این شیوه‌ها با دیگری تفاوت دارد، اما هدف نهایی حفظ سلامت خاک است.

روش‌های فیزیکی: روش‌های فیزیکی حفاظت خاک با تمرکز بر ساختار خاک، کاهش فرسایش و ارتقای ثبات آن انجام می‌شوند. طبقه‌بندی یا کرت‌بندی اراضی به‌منظور تثبیت زمین، کاهش سرعت جریان آب و محدود کردن فرسایش انجام می‌شود.

تراس‌بندی روش دیگری است که بر اساس شکل زمین، پله‌بندی شده و این گونه از جریان یافتن شدید آب و فرسایش جلوگیری می‌شود. بادشکن و سایه‌بان‌ها نیز در واقع درخت‌هایی هستند که در جهت خلاف وزش باد موجب کاهش سرعت آن روی زمین شده و فرسایش بادی را کاهش می‌دهد. این روش‌ها معمولاً به سرمایه‌گذاری و نیروی کار زیادی نیاز دارند اما در عوض به دلیل طول عمر زیاد مزایای بیشتری داشته و موجب پایداری خاک و حاصلخیزی آن می‌شوند.

روش‌های بیولوژیکی: در این روش با بکارگیری موجودات زنده، سلامت خاک ارتقاء داده می‌شود. به‌عنوان مثال تناوب زراعی زمینه‌های لازم برای بالا رفتن جمعیت میکروارگانیسم‌ها را فراهم می‌کند و از نابودی عناصر غذایی در خاک جلوگیری می‌نماید.

رعایت ترکیبی از درخت‌ها، انواع محصولات و دام‌ها موجب به وجود آمدن یک اکوسیستم جاندار در خاک می‌شود که باعث حاصلخیزی، نفوذ آب و ثبات آن می‌شود.

روش‌های بیولوژیکی اساساً به دلیل هماهنگی با طبیعت به حاصلخیزی خاک کمک می‌کنند. این روش‌ها نیازی به کودهای شیمیایی ندارند و در درازمدت خود را با شرایط طبیعی سازگار می‌کنند.

روش‌های شیمیایی: در روش‌های شیمیایی بر ارتقای سلامت خاک با «افزودنی‌ها» اقدام می‌شود.

کودها معمولاً جبران‌کننده موادغذایی از دست رفته و یا جذب‌شده توسط گیاهان هستند. مکمل‌های ارگانیکی نیز مانند کمپوست می‌توانند به غنی‌سازی خاک کمک نمایند که پس از انجام آزمایش خاک و مشخص شدن مقادیر مواد تشکیل‌دهنده آن، کاربرد دقیق انواع کودهای شیمیایی مورد نیاز معلوم می‌شود.

انتخاب بهترین روش حفاظت خاک

انتخاب بهترین روش حفظ خاک به عوامل مختلفی ازقبیل ویژگی‌های خاک، شرایط اقلیمی و آب و هوایی، نوع کاربری خاک و اهداف این انتخاب بستگی دارد که در این جا به چند مورد اشاره می‌شود.

• دسترسی و در اختیار داشتن زمین مورد نظر به‌منظور شناخت نوع خاک(شنی، رُسی و ...)، شیب زمین، میزان بارندگی سالانه و یا روش آبیاری برای برنامه‌ریزی، امکان دارد اتخاذ برخی از روش‌ها برای اراضی شیبدار و یا مسطح مناسب باشند.

• تعیین اهداف موردنظر برای مقابله با عواملی ازقبیل فرسایش، بالا بردن مواد آلی خاک یا بهینه‌کردن کیفیت مصرف آب. روش‌های گوناگون حفاظت خاک می‌تواند این موضوعات را تحت‌تاثیر قرار دهد.

• ارزیابی مزایا و هزینه‌‎ها؛ توجه به مزایای هر روش و هزینه‌های آن‌ها مانند: هزینه‌های جاری، نیاز به نیروی کار و اثرات درازمدت آن‌ها می‌تواند به سلامت خاک و حاصلخیزی آن کمک نماید. درک این که هر یک از این روش‌ها می‌تواند به کاهش یا افزایش محصول، نیاز به نیروی کار بیشتر و سایر موضوعات جانبی اثرگذار باشد، بسیار اهمیت دارد.

• مشاوره با کارشناسان؛ قطعاً برای انتخاب هر روش حفاظت خاک نیاز به مشورت با کارشناسان آب و خاک و یا کشاورزانی است که چنین روش‌هایی را به کار برده‌اند. چنین افرادی قادرند تا دیدگاه‌های ارزشمندی را ارایه دهند.

مزایای حفاظت خاک

بهبود سلامت خاک: به کار بردن تکنیک‌هایی ازقبیل تناوب زراعی، کشت‌های پوششی و کاهش عملیات خاک‌‎ورزی به سلامت خاک کمک می‌کنند. موجب افزایش حاصلخیزی و ظرفیت نگهداری آب در آن می‌شوند که به رشد گیاهان کمک می‌نماید.

افزایش کیفیت آب: انجام عملیات حفاظت خاک موجب کاهش ته‌نشست مواد، از دست‌رفتن عناصر غذایی و کمتر شدن آلودگی آب‌های زیرزمینی می‌شود که درنهایت به بهبود آب‌های زیرزمینی کمک می‌نماید که به مصارف انسانی می‌رسند.

کاهش گازهای گلخانه‌ای: روش‌های حفاظتی خاک می‌توانند مانع از رها سازی کربن و تثبیت آن در خاک شوند، ضمن آن که با غنی‌شدن محیط‌زیست توسط عناصر غذایی به پایداری تنوع زیستی نیز کمک می‌نماید.

بهبود پایداری اقتصادی: حفاظت از خاک یک بازی برد-برد است، چرا که با کاهش استفاده از نهاده‌هایی چون کودهای شیمیایی و آبیاری، هزینه تولید را کاهش و موجب سلامت خاک می‌شود.

چالش‌های حفاظت از خاک

با توجه به تمام مزایای گفته شده، این موضوع با چالش‌هایی نیز مواجه است که مهم‌ترین آن نبود درک و دانش کافی در بهره‌برداران است. بسیاری از کشاورزان سرمایه‌گذاری در حفظ خاک را بیهوده می‌دانند و از این کار اجتناب می‌کنند. مشکل دوم تغییر کاربری اراضی کشاورزی برای تهیه مسکن به‌منظور خانه‌سازی یا سایر مصارف است. به‌اجبار برای جبران اراضی از دست‌رفته کشاورزی، باید مرتکب جنگل‌زدایی و تجاوز به اراضی بایر و مراتع شد؛ که به‌نوبه خود دور جدیدی از فرسایش را در اراضی طبیعی به‌وجود می‌آورند.

ماهنامه دام و کشت و صنعت-شماره ۲۸۶-اردیبهشت ۱۴۰۳