فشردگی خاک و کوتوله ماندن گیاه

اخبار سبز کشاورزی؛ با اطمینان می‌توان اعلام کرد که تا آینده‌ای بسیار دور، گزینه مناسبی به جای خاک در کشاورزی نخواهیم داشت و هر آنچه با عناوینی چون هیدروپونیک و ... عرضه می‌شود، قطره‌ای از دریای نقش خاک در تولید محصولات کشاورزی و ایجاد امنیت غذایی، نخواهند بود.

به دلیل کثرت و شدت استفاده از خاک در سرتاسر کره زمین و در چهار فصل سال، آسیب‌های بسیاری بر این نهاده بی‌بدیل وارد شده که از آن جمله می‌توان از فرسایش، بیابانی‌شدن، شور شدن و عوارض دیگر نام برد.

یکی از این آسیب‌ها فشرده‌شدن خاک است که به‌دلیل حرکت مستمر ماشین‌ها و ادوات سنگین، کشت‌های تک‌محصولی در یک بازه زمانی طولانی، فرسایش قسمت سطحی و کاهش نفوذپذیری و رها کردن درازمدت آن است.

نشانه‌های فشردگی خاک را حتی می‌توان در یک مزرعه، توسط چگونگی رشد گیاهان مشاهده نمود. گاه دیده می‌شود که گیاهان بخشی از مزرعه، با توجه به یکسان بودن تمامی عوامل رشد، نسبت به گیاهان قسمت‌های دیگر، رشد همسانی ندارند که در صورت فقدان احتمالاتی چون تاثیر آبیاری، آفات و بیماری‌ها، عناصر غذایی و ...، می‌تواند ناشی از فشردگی خاک باشد.

اما استناد به این موضوع به نوبه خود می‌تواند مبهم و گول‌زننده نیز باشد؛ چرا که لایه‌های فشرده خاک، در عمق آن قرار داشته و قابل رویت نیستند. از دیدگاه کارشناسان، می‌توان با مشاهده رفتارهای گیاهان مزرعه به این مشکل پی برد. چنین گیاهانی رشد نکرده و نسبت به سایر گیاهان آن مزرعه کوتاه‌تر هستند.

یک گیاه کوتاه‌تر به معنی تعداد گره‌های کمتر و جوانه‌های کمتر و درنهایت کاهش محصول است. اگر این اتفاق در گیاهان که باید انشعابات و شاخ و برگ بیشتری داشته باشند (مانند سویا، یونجه و ...) رخ دهد، بر میزان محصول نهایی تاثیر مستقیم می‌گذارد.

فشردگی خاک، به‌ویژه در فصولی از سال که امکان کاهش باران و یا آبیاری وجود دارد و یا همزمان با فرارسیدن فصل رشد با تاخیر رخ می‌دهد؛ بر هزینه‌ها و درآمدهای کشاورزان اثرگذار است.

تشخیص فشردگی خاک

علاوه‌بر علائم و نشانه‌هایی که از فشردگی خاک بر گیاهان گفته شد، موارد دیگری نیز وجود دارد که می‌توانند متفاوت باشند. یک گیاه قرار گرفته در قسمت فشرده خاک برای آن که بتواند خود را هم‌ردیف سایر گیاهان قرار دهد؛ امکان دارد دچار رشد نامتعارف شود و با یک ساقه بلند خود را در اندازه سایر گیاهان معمولی قرار دهد. اما این گیاه تفاوت‌هایی با سایر گیاهان خواهد داشت و آن وجود فاصله زیاد بین گره‌ها و جوانه‌ها است.  یعنی تعداد جوانه کمتر با فاصله بیشتراست.

شرایط آب و هوایی نیز بر تشخیص خاک فشرده و اثر آن بر رشد و نمو گیاهان نقش دارد. به‌طور معمول، هوای خشک موجب بروز استرس در گیاهان می‌شود که با این نشانه‌ها علائم ناهنجاری‌ها سریع‌تر خود را نشان می‌دهند. اما چنانچه با تکرار در یک ناحیه از زمین، یا با جابه‌جا کردن ردیف‌های کشت، شاهد گیاهانی با مشخصات مذکور باشیم؛ باید نتیجه گرفت که مشکل از لایه‌های زیرین خاک است.

برای مشاهده این تاثیرگذاری می‌توان دو بوته را از دو نقطه خاک بیرون کشید و یا با بیل آن‌ها را خارج و ریشه‌های آن‌ها را مقایسه نمود. دلایل اصلی را می‌توان در ریشه‌ها مشاهده کرد. فشردگی خاک موجب کوچکی، ضعف و نازکی و مقدار کمتر ریشه‌ها می‌شود. ریشه‌ها به اعماق خاک نرفته و به اطراف پراکنده می‌شوند. این پراکندگی جانبی نشانگر وجود یک صفحه یا لایه غیرقابل نفوذ در زیر چنین بوته‌هایی است.

لایه یا صفحه نفوذ ناپذیر در خاک‌ها متفاوت است. در صورت بالا بودن این لایه و نزدیک با سطح خاک، موجب اختلال در نفوذ آب مازاد بر نیاز گیاه به لایه‌های عمیق‌تر خاک می‌شود که همین امر باعث خفه شدن ریشه‌ها و آسیب زدن به رشد گیاهان می‌گردد. در مناطقی که گیاهانی با ریشه‌های عمیق کاشته می‌شود در صورت وجود لایه فشرده در خاک باید چنین لایه‌ای شکسته شده و همراه آن خاک نیز اصلاح گردد.

استفاده از ادواتی از قبیل Subsoiler و یا Ripper که می‌توانند گاه تا عمق یک متری زمین نفوذ کرده و خاک‌‌های فشرده را شکاف دهند؛ قادر به مهیا کردن خاک برای نفوذ آب و هوا و بهبود وضعیت فیزیکی آن است. بنابراین خاک فشرده بر رشد و نمو گیاه و تولید محصول مناسب تاثیر منفی می‌گذارد.

ماهنامه دام و کشت و صنعت-شماره ۲۹۰-شهریور ۱۴۰۳