اهمیت دانش بومی و ضرورت جمع‌آوری و ثبت آن

اخبار سبز کشاورزی؛ دانش بومی حاصل قرنها آزمون و خطا در محیط طبیعی و اجتماعی است و غالباً به صورت شفاهی سینه به سینه از نسلی به نسل بعد انتقال می یابد با پیشرفت و جهانی شدن علوم و صنعت جدید این باور برای چند دهه بر اذهان حاکم بود که دیگر نیازی به اندوخته های غنی نسل های گذشته و دانش بومی نیست ولی تجربیات ناشی از تغییرات جهانی در چند دهه اخیر نشان دهنده آن است که دانش بومی از نیازهای مهم بشر چه از نظر علمی و چه از نظر کاربردی در سالهای آتی خواهد بود.

بحران منابع طبیعی و صدمات ناشی از آن، کارشناسان را متوجه روشهای سنتی اقوام جهان کرده است و از این جهت کاوشی جهانی برای احیای روشهای بومی آغاز شده است با توجه به این امر در نوشتار سعی شده ابتدا به اهمیت دانش سنتی پرداخته شود، سپس حاضر مفهوم کلی از دانش بومی و تشخیص این که به چه علمی دانش بومی گفته میشود منابع لازم جهت بهره برداری از دانش بومی کدام است و در پایان به لزوم ثبت دانش بومی در جوامع پرداخته شده است.

اهمیت استفاده از دانش سنتی مردم به تصور مردم عادی و نیز دانشگاهیان دانش بومی مقوله ای قدیمی است، به قسمی که فقط در دوران گذشته میشد از آن استفاده کرد و امروزه تنها راه پیشرفت جوامع روستایی استفاده از علوم تکنولوژی جدید است ولی به مرور زمان ثابت شد که این پیشرفتها به علت ناسازگاری با فرهنگ مردم با عدم پذیرش مواجه شده است.

از طرفی در حال حاضر بسیاری از فعالیتهای تولید ،فرهنگی اجتماعی را میتوان یافت که اگر نظریات گذشتگان در آنها موثر نبود هیچ گاه موفق نمی شد.

دانش بومی هر منطقه به فرهنگ مردم آن منطقه وابسته است تراکتور پدیده ای نوین است اما شخم زدن بذر پاشیدن و ماله کشیدن دانش کهن کشاورزی است. دامداری صنعتی و پاستوریزه کردن شیر روشهای نوین اند اما ماست زدن و پنیر ساختن از مهارتهای دیرین بشر است؛ مثال از این دست بسیار است اما همین دو اتکای حیاتی و روزمره ما را به دانش بومی آشکار میسازد بخشی از پژوهش دانش بومی به گردآوری جزئیات سنتهای قدیمی در کشاورزی، دامداری صنایع دستی و غیره می پردازد.

نمونه کاربردی دانش بومی برای بهبود کیفی زندگی فراوان است. از آن جایی که لطمات زیست محیطی و بیماری های ناشی از آن در کشورهای صنعتی زودتر جلوه گر شده است استفاده از دانش بومی اقوام سنتی جهت حل مشکلات در این کشورها سابقه بیشتری دارد یکی از بدیع ترین کاربرد دانش بومی استفاده از معماری سنتی ایران در طراحی ایستگاه های فضایی بر سطح کره ماه است که هم اکنون به وسیله ناسا مورد مطالعه قرار گرفته است. هزینه بازدارنده حمل هر گونه مصالح ساختمانی از زمین به ماه استفاده از دانش پیچیده و ابزار سنتی ساده معماری ایران را برای ساخت و ساز بر روی کره ماه جذابترین و عملی ترین راهکار نموده است. با گرانی مصالح ساختمانی چون تیر چوبی و آهنی که با تحلیل رفتن هر چه بیشتر منابع طبیعی تشدید خواهد شد احیای سقفهای ضربی و گنبدی که از این مصالح بی نیاز است دسترسی به مسکن ارزان قیمت را در روستاها دوباره ممکن می سازد.

موفقیت کشاورزی سنتی در سطح جهانی هم از نظر بازده و هم از نظر مرغوبیت به حدی است که نسبت دادن صفاتی چون عقب مانده ناکارآمد و خرافاتی به دانش بومی کشاورزی، هر روز بیشتر به برچسبهای بی پایه میماند. کنار گذاشتن این شیوه ها به بهانه عقب مانده بودن موجب فراموش شدن تدریجی آنان خواهد شد. با ناچیز انگاشتن سنت بومی مردم در واقع از انتقال آداب و رسوم به نسل‌های آینده جلوگیری کرده ایم حجم و میزان کارایی این گنجینه عظیم علمی تجربی در حال حاضر آشکار نیست چرا که مخزن اصلی این دانش سینه ریش سفیدان عشایری و روستانشین است. تنها پس از فوت سالمندان و خالی شدن عرصه تولید روستایی از هنر و فن و دانش آنان است که ابعاد خسارت وارده پدیدار خواهد شد.

پژوهشگران دانش بومی آموخته اند که بومیان، دنیای اطراف خود را به صورت مجموعه ای از سلسله ارتباطات طبیعی میبینند. به بیان دیگر یک زارع سنتی شاید شناخت عمیقی از گیاهان و حیوانات در سطح سلولی و کروموزومی نداشته باشد اما از ارتباط بین گیاهان مختلف با هم و با حیوانات مثل آفات به خوبی آگاه است به همین سیاق او احتمالاً از کره ماه و ترکیبات معدنی خاک آن بی خبر است اما از تقارن منازل مختلف این قمر و بهترین زمان برای کاشتن بذر یا پیوند زدن درختان آگاه است.

آگاهی از این ارتباطات پیچیده بومیان و دیگر اقوام سنتی جهان را قادر ساخته است که نیروهای عظیم طبیعت را مهار کنند و با این علم ،پیچیده با کمترین و ساده ترین ابزار مدیر طبیعت اطراف خود باشند. درس مهمی که در این ویژگی سنتیان برای تحصیل کردگان نهانه است دیدگاه جامع نگر این متفکران بومی است از این دیدگاه هر چیزی چه کوچک و چه ،بزرگ بر کل نظامی که در آن حاکم است اثرگذار است.

روابط طبیعی بین کلیه موجودات چنان چه بر پایه اعتدال و نقش طبیعی آنان باشد نظام حیات با سلامت و پایداری به کار خود ادامه میدهد و هر تغییری چه مثبت و چه منفی دارای اثرهایی بسیار فراگیرتر از آن چه به چشم می‌آید است از آن جا که آدمیان در همین چارچوب طبیعی زندگی میکنند و خارج از آن قرار نگرفته اند اعمال و رفتار آنها - طبیعت و ارتباطات حاکم در آن اثر گذار است و به طور یقین ارتباطات طبیعی و تغییرهای مثبت و منفی در محیط اطراف بر جسم و روان فردی و بر سلامت اجتماعی و فرهنگی جوامع انسانی مؤثر است.

در مورد اهمیت استفاده از دانش سنتی خود مردم بر همین نکته بس که از دهه های نخستین قرن بیستم عده ای از متخصصان برجسته غربی در پی مطالعه روشهای بومی در کشاورزی و تغذیه میان اقوام بومی جهان رفتند و برای درمان امراض انسانی و آفات گوناگون گیاهی جهت علت یابی به قبایل بومی دنیا روی آوردند کتب مختلف در این زمینه نوشته شد، از جمله کشاورزان چهل قرن اثر اف.ایچ. کینگ آمریکایی یک وصیت نامه کشاورزی اثر آلبرت هوارد انگلیسی همه موارد ذکر شده نشان دهنده اهمیت دانش سنتی خود بومیان است.

مفاهیم دانش بومی

دانش بومی را مجموعه ای از دانش که افراد یک جامعه در طول زمان و بر مبنای تجربه به دست آوردهاند و آن را سینه به سینه منتقل می کنند تعریف کرده.اند دانش بومی بخشی از سرمایه ملی هر قوم است که باورها و ارزشهای محلی را در بر می گیرد، حاصل قرنها آزمون و خطا در محیط طبیعی و اجتماعی است که اغلب به صورت شفاهی نسل به نسل منتقل می‌شود دانش بومی مجموعه ای از دانشها و تجربه های یک جامعه است که اساس چاره جوییهای یک قوم را در برابر مسائل و چالشهای آشنا و ناآشنا تشکیل میدهد دانش بومی ریشه در تجربه های نسل های گذشته دارد و تا وقتی که جامعه پابرجاست به عنوان پایه فرهنگی و فنی آن به تکامل ادامه می‌دهد.

در دانش بومی کلمه بومی که به معنی سنتی و محلی است، این دانش را از معلوماتی که در دانشگاه و مراکز تحقیقاتی دولتی و خصوصی حاصل میشود متمایز می.کند دانش بومی در برگیرنده دانش یک جامعه محلی یا بومی است و شامل تعریفها و رده بندی هایی است که اعضای آن برای توضیح پدیدههای طبیعی فیزیکی و اجتماعی استفاده می‌کنند دانش بومی برخلاف باور حاکم، پویا و متحول است. اگر دانش بومی از دیدگاه پژوهش توسعه روستایی تعریف شود.

احتمالاً این تعریف مناسبی است آن چه از امکانات و استعدادهای روستایی موجود در محیط طبیعی و اجتماعی از جمله شیوه های ،تولیدی آداب و سنن محلی پوشش گیاهی، انواع بذور و غیره که اهالی از آن آگاهند و ما از آن بی خبریم، دانش بومی است.

منابع دانش بومی حال که به اهمیت دانش بومی اشاره شد و با مفاهیم آن آشنا شدیم باید به دنبال روشی بود تا بتوان از آن طریق این دانش را ثبت و نگه‌داری کرد برای این کار ابتدا باید منابع دانش بومی را شناسایی کرده و راه‌های بهره‌برداری و استفاده از آنها را بدانیم از جمله منابعی که می‌توان به عنوان منبع دانش بومی مورد رسیدگی و توجه قرار داد شامل موارد زیر می‌باشد .

1.اعضای اجتماع محلی به ویژه پیرمردها بهترین منبع برای دانش بومی هستند.

2- فولکور، رسوم، آوازها شعر و تئاتر میزان زیادی از ارزشها تاریخ و عرف و رویه مردم را آشکار میکنند. این مسائل اغلب مکتوب نبوده و لازم است که ثبت شوند.

۳- موارد ثبت شده در اجتماع شامل نوشته ها نقاشی ها و قلم زنی ها می باشد همچنین موارد ثبت شده میتواند درختان کاشته شده در تمام مرزها، تیرهای شکاف برداشته استخوانها و یا سایر موارد باشد.

۴- افرادی که با اجتماعات محلی در ارتباط هستند مانند متخصصان ترویج که میتوانند از منابع ارزشمند دانش بومی باشند.

۵- منابع فرعی و ثانویه: شامل اسناد انتشار یافته یا منتشر نشده اطلاعات پایه فیلم های ویدئویی عکسها موزه ها و نمایش ها میباشد

لزوم ثبت دانش بومی

پس از شناسایی و تشخیص مشکلات مرحله بعد در توسعه فن آوری کشاورزی پایدار ثبت نظامهای دانش بومی کشاورزانی است که در حل مشکلات مشارکت میکنند به عبارت دیگر این که کشاورزان برای موفقیت و یا سازگاری با مشکلات چگونه از دانش خود استفاده می کنند؟

برای مثال در منطقه تامیل نادو در هند از تبادل غیر رسمی بذور برنج از یک کشاورز به کشاورز دیگر به عنوان یک راهکار عملی برای حل مسئله تقاضای روبه رشد بذور مرغوب برنج، استفاده می‌شود جامعه شناس ایستگاه تحقیق منطقه ای باید ضمن هماهنگی با متخصصان علوم مختلف نظامهای دانش بومی را ثبت و ضبط نماید.

به منظور ایجاد یک تفکر نوین در نگرشهای محققان و مروجان باید روش‌هایی برای ثبت و ضبط دانش بومی .داشت استفاده از روشهای واضح و روشن در طول فرآیند مستندسازی نظامهای دانش بومی باعث توجه خاص به متغیرهای فرهنگی اجتماعی رایج در مناطق روستایی میشود دو مورد از روشهای انتخاب شده برای ثبت نظام های دانش بومی ذیلاً مورد بحث قرار گرفته است.

۱ - مشاهده های مشارکت کننده

٢- تعامل های ساختار نیافته

مشاهده های مشارکت کننده

در تشخیص و ثبت اقدام های مختلف فنی بومی کشاورزان موثرند. مشاهدات مشارکت کننده هنگامی شروع میشود که او با یک مجموعه زراعی ارتباط برقرار نمایند این که مشاهدات تا جایی که مقدور است حتی با جزئیات آن ثبت شوند بسیار مهم است؛ زیرا ممکن است این فرصت برای بار دیگر به دست نیاید.

الف- هنگام مشاهده و مستندسازی باید فعالیتهای کارگران را در مزارع مشاهده کرد. ب مستندسازی فعالیتها میتوان فعالیت ها را با استفاده از دوربین فیلمبرداری به صورت مستند ضبط نمود.

ج - تجزیه و تحلیل فعالیتها میتوان با مشاهده دقیق و شنیدن گفته های کارگران و کشاورزان را در دفترچه های جیبی یادداشت نمود.

د- عنوان بندی فعالیتها پس از مراحل یاد شده برای هر یک از فعالیت های -فنی بومی ثبت شده میتوان عنوان مناسبی مشخص کرد.

تعامل های ساختار نیافته

هدف آشکار کردن اطلاعات مربوط به فعالیت های فنی- بومی است که در طول مشاهده ثبت شده.اند موفقیت تعاملهای ساختار نیافته به مشارکت افراد کلیدی بستگی دارد.

دانش بومی بیشتر به صورت سینه به سینه تا به شکل مکتوب و نوشته شده انتقال مییابد این ویژگی باعث میشود تا دانش بومی در معرض دگرگونی های سریع قرار گیرد به ویژه وقتی مردم بر اثر قحطی یا ،جنگ، آواره می شوند و یا وقتی نسل جوانی با نیاکان خود، ارزش ها و نگرشهای متفاوتی پیدا میکند برای جلوگیری از منسوخ شدن شیوه ها و فناوری های دانش بومی چند ایده وجود دارد که عبارتند از: -۱- بالا بردن آگاهی مردم درباره ارزش دانش بومی در توسعه ۲- کمک به جوامع بشری در حفظ دانش بومی خود -۳- ثبت و به کارگیری دانش بومی در طرحهای توسعه ای- کاربردی ۴- مستند کردن دانش بومی و فراهم کردن اطلاعات قابل دسترسی برای افراد درگیر با توسعه ۵- فراهم کردن دانش بومی برای جوامعی که این دانش از آنها گرفته شده است ۶- لحاظ نمودن حقوق معنوی و اندیشمندی کار در زمان ثبت دانش.

نتیجه و پیشنهادات

با بررسی جایگاه دانش بومی در فرآیند توسعه فن آوری، مشخص می شود که این دانش یکی از منابع بسیار مهم است و مانند دانشهای علمی نیست که فقط در حد تئوری باشد بلکه دانشی فعال و پویا است که با استفاده از تجربیات گذشتگان مردم بومی هر منطقه به دست آمده است. دانش بومی وسیله ای است برای برقراری ارتباط راحت تر بین مروج و کشاورز و در صورتی که این ارتباط دو طرفه بوده و درک متقابل هر دو طرف را در پی داشته باشد. مشکلات موجود را آسان تر میتوان از سر راه برداشت.

این دانش بر سنت متکی است و چون در طی ،زمان آداب و رسوم و سنن جوامع در حال تغییر است پس دانش متکی به سنت نیز در حال دگرگونی است و شاید روبه سوی

منسوخ شدن و از یاد رفتن دارد منسوخ شدن چیزی که نیاکان و گذشتگان بر اساس تجارب خود و تحمل سختی های فراوان آن را به دست آورده اند.

راه حل حفظ این گنجینه گرانبها چیست؟

مستندسازی این گنجینه به دانشمندان و متخصصان فرصت میدهد تا روشهای بومی را بهتر بشناسند و با نوآوری در آن به توان کاربردی آن بیفزایند جهت رسیدن به این هدف باید دانش بومی را هر چه بیشتر در جوامع مطرح کرد؛ چرا که وقتی افراد با زمینه استفاده و به کارگیری این دانش به صورت علمی و عینی آشنا شدند راحت تر آن را پذیرفته و مورد استفاده قرار میدهند مثلاً استفاده از دانش بومی در طرح ها فرسایش خاک) استفاده از دانش بومی در پروژه ها پروژه های اعتباری) میتواند راهکارهای مناسبی باشد.