باغ و بوستان در شاهنامه و هویت ایرانی

به مناسبت روز ۲۵ اردیبهشت روز بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی

که ایران چو باغی است خرم بهار

شکفته همیشه گل کامکار

اخبار سبز کشاورزی ؛ شاهنامه فردوسی بزرگ گنجینه‌ای است معتبر از اساطیر و تاریخ باستان ایران، اثر ادبی با ارزشی که هم ملی است و هم مستند و قابل اعتماد. عناصر تصویری شاهنامه از طبیعت گرفته شده‌اند. فردوسی کوه، دشت، آسمان، شب، باغ، صحنه‌های رزم و بزم و… را روشن، بدون هیچ‌گونه پیچیدگی و ابهام همچون صحنه‌ نمایش، با چیره دستی پیش چشم مخاطبانش می آورد.

شاهان و دربایان ایران همواره از دوستداران باغ ایرانی و هنر باغ آرایی بوده‌اند

در شاهنامه به دفعات شاهد به از باغداری سخن گفته شده و شاهان و دربایان شاهنامه همواره از دوستداران، پشتیبانان و بانیان باغ ایرانی و هنر باغ آرایی بوده‌اند.

در داستان‌های شاهنامه درختان از چنان جایگاه و ارزش والایی برخوردارند که در زمره پیشکش های شاهی بوده‌اند

بر پایه داستان‌های شاهنامه، پیشکش‌هایی که میان سران سرزمین ها رد و بدل می‌شد گواه بر این است که، باغداری و تلاش در پرورش گل و گیاه و نگهداری درختان به عنوان کاری زیربنایی در زمینه اقتصاد مهم بوده و درختان از چنان جایگاه و ارزش والایی برخوردارند که در زمره پیشکش‌های شاهی بوده‌اند.

سام پس از شنیدن سخنان سیندخت، مادر رودابه به نشان ارجگزاری و پذیرش پیشکش‌های فراوان از جمله باغ و زمین های کشاورزی به او پیشکش می کند و پیوند زال و رودابه را می پذیرد.

به کابل دگر سام را هرچه بود

ز کاخ و ز باغ و ز کشت و درود

به سیندخت بخشید و دستش به دست

گرفت و،‌یکی نیز پیمان ببست

در داستان بیژن و منیژه

کیخسرو نگران کشاورزان و باغبانانی است که از آسیب گرازان به مزرعه‌ها و باغ‌هایشان، چاره جویانه به نزد اوآمده‌اند. پس بیژن را برای رسیدگی به این مسئله را هی می‌کند .

داستان بهرام پنجم یا بهرام گور

در داستان بهرام پنجم یا بهرام گور، پادشاه ساسانی هنگامی که بهرام برای شکار به باغ های بیرون شهر رفته است، یکی از باغبانان به نام کبروی برای او از میوه های باغش پیشکش می آورد:

بیامد هم آنکه یکی مرد مِه

وّرا میوه آورد چندی ز دِه

شتر بارها نار و سیب و بهی

ز گل دسته‌ها کرده شاهنشهی

جهاندار چون دید بنواختش

میان یلان پایگه ساختش

همین مِه که با میوه و بوی بود

وُرا پهلوی، نام کبروی بو

میوه هایی که در روزگار بهرام چوبین ، سردار ساسانی به بار می آمد نشانه‌ توسعه کشاورزی و باغداری در روزگار ساسانی است .

همچنین می‌توان به باغ‌های زیتون، گردو، نخلستان‌ها و تاکستان‌ها اشاره کرد که به خاطر اقلیم و آب و هوای مناسب ایران، بهره برداری می شده اند.

توجه شاهنامه به باغ‌های سرسبز تا به آنجاست که هر یک از بزرگان می‌کوشند، باغی ویژه بر پادارند و اوقات فراغت خود را در آنجا سپری کنند .

یکی از این باغ های بهشتی و زیبا گون، گنگ دژ است، ساخته سیاوش، در خاک توران است.

خسرو پرویز هم هر بهار در باغ ویژه اش، جشن نوروز را برپا برگزار می‌کرد و برای نگهداریِ باغش، باغبان به خدمت می گرفت.

ابیات زیر نشانگر اهمیت دادن فراوان مردمِ روزگار باستان به داشتن هوای پاک، گیاهان و جانوران است:

که مازندران شهر ما یاد باد

همیشه بر و بومش آباد باد

که در بوستانش همیشه گل است

به کوه اندرون، لاله و سنبل است

هوا خوشگوار و زمین پرنگار

نه سرد ونه گرم وهمیشه بهار

دی و بهمن و آذر و فرودین

همیشه پر از لاله بینی زمین

نوازنده بلبل به باغ اندرون

گرازنده آهو به راغ اندرون

خسرو اول، انوشیروان دادگر ساسانی ، به کارگزارانش چنین می‌گوید:

نه گویا زبان و نه جویا خرد

زخار و خاشاک تن پرورد

چوجایی بپوشد زمین را ملخ

برد سبزی کشتمندان به شخ

تو از گنج ، ‌تاوان او باز ده

به کشور به فرموده آوازده

آرزوی آبادانی همیشگی سرزمین ایران آرزویی است که همه ایرانیان پاک سرشت امروز در سر می‌پرورانند و دوستدار هوای پاک و زنده، زمینی سبز و ، دریای زلال هستند.

گفتار اندر آفرینش جهان

چو دریا و چون کوه و چون دشت و راغ زمین شد به کردار روشن چراغ

ببالید کوه ، آبها بر دمید

سر رستنی سوی بالا کشید

زمین را بلندی نبد جایگاه

یکی مرکزی تیره بود و سیاه

ستاره برو بر شگفتی نمود

به خاک اندرون، روشنایی فزود

در شاهنامه، کارهایی مانند باغداری، کشاورزی ، دامپروری، بازرگانی و …را می توان در زمره پیشه های غیردولتی یا خصوصی دانست. به جز مشاغلی که مستقیماً با دربار در ارتباطند مانند وزارت، آموزگاری، دیوانی، نظامی و غیره و مشاغل دولتی نامیده می‌شوند سایر پیشه ها خصوصی یا غیر دولتی اند که زیر نظارت دولت انجام و گسترش و حمایت می شوند.

آری، فردوسی بزرگ در چامه هایش به معنا و جنبه های مادی و معنوی باغ اشاره می‌کند و نام‌های گوناگون باغ را می‌آورد و هم زیبایی‌ها و ویژگی‌های یک باغ ایرانی را به ما می‌نمایاند .

بخفتند در دشت خُرد و بزرگ

به آبشخور آمد همی میش و گرگ

جهان شد به کردار خرم بهشت

همی ابر در بوستان لاله کشت

در و دشت و پالیز شد چون چراغ

چو خورشید شد باغ و چون باغ، راغ

بیشتر بخوانید: ایران سرو ۴ هزار ساله