طرح توسعه کشت زیتون و برخی ناکارآمدی‌های آن

اخبار سبز کشاورزی : اخیرا وزیر جهاد کشاورزی در دیدار با محسنی ‎اژه‌ای، رئیس قوه قضائیه با اشاره به کشت 20هزار هکتار زیتون که به زیر بار نمی‌روند از حیف و میل منابع و زیان بخش خصوصی و دولتی سخن گفته است.

طرح توسعه کشت زیتون که از چند دهه قبل با هدف تولید روغن در بسیاری از نقاط کشور اجرا گردید، عملا در بخش زیادی از این مناطق بازدهی لازم را نداشت که به نظر می رسد علت عمده آن، اجرای عجولانه و بدون مطالعات و تحقیقات کافی برای اجرای این طرح بود؛ چراکه لازم بود تا مناطق کشت و توسعه زیتون به درستی شناسایی و ارقام مناسب برای هر منطقه نیز در نظر گرفته شود. ضمن اینکه بسیاری نکات فنی دیگر نیز در این زمینه دخیل هستند که در اجرای این طرح لحاظ نشده بود.

در گفت‌وگو با ابراهیم دستکار، دکترای فیزیولوژی و اصلاح درختان میوه و متخصص زیتون، موضوع را مورد بررسی بیشتر قرار دادیم:

نبود مطالعات لازم در طرح توسعه کشت زیتون

ابراهیم دستکار، دکترای فیزیولوژی و اصلاح درختان میوه و متخصص زیتون در مورد زیتون می‌گوید: درخت زیتون از خانواده اولاسه و از درختان همیشه سبز متعلق به اقلیم مدیترانه‌ای است. یک درخت تک پایه است که روی یک درخت گل‌نر و گل کاملوجود دارد. یعنی به این شکل نیست که درخت نر و ماده جدا از هم باشند.

وی در مورد مشکلاتی که در طرح طوبی یا همان طرح توسعه کشت زیتون اتفاق افتاده و باعث گردید تا در بسیاری از مناطق، درختان کشت شده باردهی لازم را نداشته باشند، گفت: به نظر می رسد که مطالعه کافی قبل از اجرای طرح طوبی انجام نشده است. در واقع اتفاقی که در این طرح رخ داده است این بوده که متاسفانه بجای اینکه یک طرح کامل و جامع و براساس مطالعات و در نظر گرفتن همه جوانب کار باشد، ابتدا طرح را اجرا کرده‌اند و بعد به فکر مطالعه آن افتاده‌اند.

وقتی قرار است زیتون برای یک منطقه جدید توصیه شود، ابتدا باید وضعیت دقیق اقلیمی، خاک و دیگر فاکتورهای منطقه را بررسی و آن را با نیازمندی‌های زیتون تطبیق داده شود تا به نتیجه درستی دست پیدا کرد. اینکه آیا منطقه مورد نظر برای کشت زیتون مناسب است یا نه؟ و در مرحله بعد اگر منطقه برای کشت گیاه هدف ما که زیتون است، مناسب بود باید ارقام و واریته‌های مناسب آن و نیز شیوه کشت را مشخص، و دیگر تمهیدات لازم را به خوبی در نظر گرفت تا بتوان به نتیجه مناسبی دست یافت. اما در طر ح طوبی به صورت وارونه عمل شد. یعنی بدون این‌که مطالعات کافی صورت بگیرد و بدون در نظر گرفتن نکات فنی، زیتون را ترویج کرده‌اند و به هر شکلی سعی در مجاب کردن کشاورزان برای کشت زیتون داشتند و اکنون به دنبال راهکار برای حل مساله و بیرون رفتن از بحران می­باشند.

وی افزود: متاسفانه در این طرح نیازهای اقلیمی و زیستی زیتون، مانند دمای مناسب برای مراحل مختلف رشد و نمو، مقدار آب مورد نیاز و درجه شوری خاک و شناسایی و معرفی ارقام مناسب برای هر منطقه و بسیاری از نکات فنی دیگر در نظر گرفته نشد. در نتیجه در بسیاری از مناطق که توسعه کشت زیتون انجام گرفته است، فقط می‌توان گفت که درختان کشت شده کارکرد فضای سبز را دارند.
دستکار در در ادامه توضیح داد: مسائل مختلفی باعث این شده که در بسیاری از مناطق که زیتون کشت شده است عدم باروری زیتون رخ داده است.

مساله اول این است که متاسفانه در زمان توزیع نهال بین کشاورزان تولید کننده نهال بخش خصوصی، یا به دلیل نداشتن اطلاعات کافی از ارقام مورد نیاز برای هر منطقه یا به دلیل سو استفاده از عدم نظارت کافی توسط کارفرما، ارقام متنوعی را در اختیار کشاورز و باغدار قرار داده است و ما شاهد این مشکل هستیم که در یک باغ ، گاهی انواع و اقسام ارقام وجود دارد که بسیاری از آنها مناسب آن اقلیم نیست.

زیتون یک گونه دگر گشن است. به این معنی که یک درخت با دانه گرده درختی دیگر بارور میشود و این باروری و انتقال دانه گرده توسط باد انجام می شود. این مساله باعث تنوع ژنتیکی بسیار بالایی در طول سالیان زیاد در این گونه گردیده است به طوری که تاکنون در دنیا بیش از 200 رقم برای آن ثبت شده است. هر کدام از این ارقام دارای ویژگی‌های خاص بوده و احتیاجات اقلیمی، خاک، تغذیه‌ای و مدیریتی متفاوت می باشد. حال در نظر بگیرید که که در طرح طوبی کشاورزی که کمترین آشنایی با زیتون داشته است، به دلیل عدم نظارت و برنامه ریزی درست، انواع و اقسام ارقام را در باغ خود دارد که هر کدام از آنها دارای خصوصیات متفاوتی است و مدیریت چنین باغی، حتی برای یک زیتون‌کار حرفه‌ای نیز سخت می‌شود، چه برسد به یک زیتون کار کم تجربه یا بی‌تجربه!

زیتون درختی تک پایه است

این متخصص علوم باغبانی در ادامه می‌گوید: باروری و تولید میوه در زیتون به عوامل متعددی بستگی دارد. با اینکه زیتون درختی تک پایه است اما اساسا درختی «خود ناسازگار یا نیمه خود ناسازگار» است؛ یعنی گرده لازم برای باروی را از درختان دیگر می‌گیرد. اگرچه معدود ارقام نیمه خودسازگار هم دارد. در ارقام خود ناسازگار گل‌های ماده از گل‌های گرده‌زای خود درخت بارور نمی شوند و باید گرده را از درختان دیگر دریافت نماید. به همین دلیل وقتی اقدام به کشت یک باغ زیتون می‌شود، باید این مسئله را در نظر داشت که ارقام گرده‌زای مناسب نیز در کنار رقم یا راقام اصلی در باغ وجود داشته باشد. به صورتی که ابتدا باید با توجه به شرایط یک منطقه، رقم مناسب را انتخاب کرده سپسرقم گرده‌زای مناسب آن را نیز شناسایی کرده و در میان درختان کشت نمود.

رقمی که برای گرده افشانی انتخاب می‌شود باید از هر نظر با رقم اصلی ما سازگاری داشته باشند (مثلا سازگاری دانه گرده، زمان باز شدن گل، و همزمانی رها شده دانه گرده توسط رقم گرده دهنده و آمادگی مادگی برای باروری در رقم اصلی زمان مناسب برای گرده افشانی گل ماده و …و حتی یکسان بودن نیازهای مدیریتی و باغبانی هر دو رقم باید در نظر گرفته شود). اما متاسفانه در طرح طوبی این مسئله نیز مورد توجه نبوده و لحاظ نشده است. پس اتفاق دیگری که در طرح طوبی افتاده است شناسایی گرده‌دهنده مناسب برای هر رقم در هر منطقه به خوبی و درستی مطالعه نشده است (ضمن اینکه در در برخی مناطق رقم اصلی نیز به خوبی شناسایی و کشت نشده است). این مساله در تولید غیر اقتصادی و کاهش عملکرد زیتون در مناطق مورد بحث نقش بالایی دارد.

دستکار در ادامه می‌گوید: مساله بعدی در باروری و تولید عملکرد اقتصادی در زیتون توجه به نیازهای دمایی آن در چند مقطع حساس رشد و نموی این گونه است. یکی از این مقاطع دمای زمستانه جهت تامین نیاز سرمایی برای تشکیل مناسب گل است. زیتون بسته به رقم به 200 تا 1200 ساعت دمای زیر 10 درجه سانتی گراد زمستانه برای تشکیل اندام گل نیاز دارد. در صورت عدم تامین تعداد ساعت مورد نیاز یک رقم، درصد تشکیل گل کاهش می یابد. از طرفی دمای بالا در زمان تشکیل گل، باعث می شود که نسبت تولید گل نر به گل کامل بالاتر برود یا به عبارتی گل های بارور کمتر شود که این مساله روی عملکرد نهایی تاثیر منفی می‌گذارد.

مقطع حساس دیگر از نظر دمایی در عملکرد زیتون، مرحله گرده‌افشانی و لقاح است که دمای مطلوب آن بین 25-22 درجه سانتی‌گراد است. وقتی دما بالاتر از این محدوده باشد، عمر دانه گرده و عمر مادگی‎ گل پائین آمده و تشکیل میوه به خوبی صورت نخواهد گرفت. در مناطق گرم جنوب کشور که طی طرح طوبی تحت توسعه زیتون قرار گرفته است، از این ناحیه آسیب جدی می بیند بطوری که در برخی از مناطق میوه بسیار جزئی تشکیل می شود.

دستکار عنوان کرد: مسائلی از این دست می تواند روی میوه دهی تاثیرگذار باشد و در واقع علت ثمر ندادن درخت در برخی مناطق به این دلایل است و به دلایلی که گفته شد لقاح به خوبی صورت نمی‌گیرد و عملکرد صفر یا بسیار پائین خواهد آمد.

هدف تولید روغن محقق نشد

این متخصص فیزیولوژی و اصلاح درختان میوه و فعال عرصه باغبانی، با اشاره به اینکه هدف از توسعه کشت زیتون، تولید روغن بوده، گفت: در بحث روغن نیز دو پارامتر مطرح است؛ یکی درصد روغن و عملکرد آن و دیگری کیفیت روغن استحصال شده.
دستکار توضیح داد: تشکیل روغن در میوه زیتون نیز پیچیدگی‌های خاص خودش را دارد. مثلا اگر در زمان

تجمع روغن در میوه، دمای شبانه بالا باشد، به دلیل افزایش تنفس، تجمع روغن کاهش یافته و درصد روغن پائین می‌آید. در مناطق گرم به دلایلی که در بالا ذکر گردید در وحله اول عملکرد تولید میوه پائین خواهد بود و در مرحله بعد چون دمای شب در زمان تجمع روغن بالاست، عملکرد تولید روغن نیز کمتر می‌شود. از طرفی، در چنین شرایطی کیفیت روغن تولید شده نیز پائین می‌ باشد. بسیاری از اسیدهای چرب مفید مانند اولئیک اسید که مشخصه روغن زیتون بوده و حتی باعث شده است که برای روغن زیتون خاصیت دارویی عنوان کنند، در اینگونه اقلیم یا تولید نمی‌شود یا نسبت آن پایین است.؛ بنابراین عملکرد پائین، درصد روغن پائین و کیفیت روغن نیز پائین است.

اگرچه هدف طرح طوبی تامین روغن و خودکفایی در این زمینه با روغن باکیفیت زیتون بود، اما به دلیل موانعی که در بالا ذکر گردید در نهایت کشاورزان از روغن‌گیری منصرف شدهو زیتون برای تهیه کنسرو استفاده می­ کنند.

وی اضافه کرد:‌مشکل کیفی دیگری که در تولید زیتون در مناطق گرم جنوب و شرق کشور وجود دارد، نسبت بالای هسته به گوشت در میوه می باشد. علاوه بر این گوشت میوه از لطافت و جذابیت کافی برخوردار نمی باشد. در نتیجه کنسرو مناسبی هم از زیتون تولید شده در این مناطق حاصل نمی‌شود. یعنی حتی این راهکار و تغییر هدف هم سود مناسبی نسیب کشاورز نمی کند.

فروش زیتون مناطق جنوبی به نام زیتون طارم، رودبار و منجیل

دستکار عنوان کرد: در نتیجه عواملی که ذکر شد، در حال حاضر شرایطی پیش آمده که کنسرو زیتون از مناطق جنوبی به شهرهایی مانند طارم، رودبار و منجیل می‌رود و تحت نام زیتون این مناطق به بازار عرضه می‌شود. بعد مردم این کنسروهای بی‌کیفیت را خریداری می‌کنند و از کیفیت آن راضی نیستند. علاوه بر اینکه بستری برای سوء استفاده افراد سودجو و متقلب ایجاد شده است، به اعتبار زیتون کشور نیز آسیب می­رسد. در حالیکه شاید بهتر این بود که به جای توسعه عجولانه زیتون در مناطق نامناسب کشور، آن را در مناطق مستعد قدیمی توسعه میدادند و حمایت‌ها را به سمت این مناطق می‌بردند تا کشور از منافع آن بهره‌مند شود. مناطقی که در طول سال‌ها مردم آن نیز با کشت زیتون آشنا هستند و پیچیدگی‌های تولید را نیز می‌شناسند و آن را برای تولید محصول باکیفیت به کار می‌گیرند

حسین کاظمی ـ روزنامه نگار و کارشناس کشاورزی