تهدید تولید مرکبات با عارضه زوال درخت‌ها

مرکبات از جمله میوه‌های شاخص در ایران است و طبق برخی آمارها با تولید سالانه حدود 4/5 میلیون تن، در رده هفتم کشورهای تولید کننده این میوه پرطرفدار قرار دارد؛ هر ساله علاوه بر تامین نیازهای داخلی، بخش زیادی از محصول تولیدی به کشورهای مختلف صادر و مقادیر قابل ملاحظه‌ای ارز از این طریق وارد کشور می‌شود. اما چند سالی است که شیوع یک بیماری تقریبا نوظهور در ایران، سبب مرگ تعداد زیادی از درختان مرکبات شده و موجودیت آنها را به‌صورت جدی تهدید می‌کند.

اخبار سبز کشاورزی ؛ عارضه «زوال مرکبات» در باغ‌های مرکبات استان‌های جنوبی کشور از جمله بوشهر، کرمان، هرمزگان، فارس، خوزستان و… جولان می‌دهد و زنگ زوال تدریجی درختان مرکبات را به صدا درآورده که لازم است برای کنترل آن اقدامات موثری انجام گیرد.

در حال حاضر بیماری زوال مرکبات که عامل آن نوعی «نماتد» است، تبدیل به تهدید جدی برای این باغات شده است. به نظر می‌رسد مجموعه‌ای از تنش‌های محیطی و زنده که بسته به منطقه مورد ابتلا می‌تواند متفاوت باشد، به‌عنوان دلایل عارضه زوال مرکبات باشند. فارغ از علل اصلی این عارضه، آنچه مسلم است در تمام درختان دچار این عارضه، بخش عمده‌‎ای از ریشه‌ها، به‎ویژه ریشه‌های موئین (تارهای کشنده) که مسئول جذب آب و مواد غذایی از خاک هستند، از بین می‌روند.

با مراجعه به سوابق علمی، بررسی‌های میدانی، آزمایش‌های مشاهده‌ای و تجربیات کارشناسی، راهکارهایی برای پیشگیری یا تعدیل عارضه زوال مرکبات پیشنهاد شده است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به اعمال مدیریت صحیح آبیاری، تغذیه مناسب درختان، کاهش تنش‌های محیطی، رعایت بهداشت باغ و انجام عملیات به‌باغی اشاره کرد.

اگرچه ممکن است انجام برخی از راهکارهای ذکر شده مانند کنترل و تعدیل شرایط محیطی به‎راحتی امکان‌پذیر نباشد، اما بیشتر راهکارهای پیشنهادی مانند: مدیریت صحیح آبیاری، مدیریت مناسب تغذیه درختان، رعایت بهداشت باغ و انجام عملیات به‎باغی، می‌تواند توسط باغداران اجرایی گردد.

علائم مشابه زوال مرکبات، اولین بار در قرن 19 در هند و پاکستان و پس از آن در مناطق مختلف آمریکای جنوبی مورد توجه و مطالعه قرار گرفت. امروزه این عارضه در مناطق مختلف آسیا، آفریقا و آمریکا حائز اهمیت بوده و مطالعات گسترده‌ای روی آن انجام شده است.

این عارضه به دو صورت زوال سریع و تدریجی، منجر به از بین رفتن تعداد زیادی از درختان نارنگی، پرتقال و لیموترش در هرمزگان، کرمان و فارس شده است. شدت این عارضه در درختانی که پایه آنها «بکرایی» است و ریشه‌های سطحی دارند، بیشتر گزارش شده است. نتایج یک تحقیق در فلوریدا نیز نشان داده که بین وقوع زوال و شرایط خاک‌های سطحی، یک رابطه معنی‌دار وجود دارد.

عامل اصلی در عارضه زوال مرکبات، نوعی «نماتد» است که در سال 1912 روی ریشه مرکبات در کالیفرنیا کشف و سپس شکل‌شناسی، چرخه زندگی و گسترش آن مطالعه و بیماری‌زایی آن اثبات گردید؛ البته چنان‌که گفته شد، مجموعه‌ای از عوامل در بیماری‌زایی و ایجاد خسارت توسط این نماتد، دخیل هستند.

نقش تنش‌ها در عارضه زوال

فرهاد سعیدی نائینی، رئیس بخش تحقیقات نماتدشناسی موسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور در این مورد به خبرنگار ما می‌گوید: عارضه «زوال» در بسیاری از درختان کشور اتفاق می‌افتد، اما یکی از بارزترین آنها زوال مرکبات است که بیشتر در جنوب کشور شاهد آن هستیم و وقوع آن در شمال بسیار کمتر است.

این بیماری که باعث از بین رفتن درختان مرکبات در همه پایه‌ها می‌شود، تقریبا از سال‌های1370 در برخی مناطق کشور مانند بوشهر مشاهده و در همان ابتدا که این موضوع مورد بررسی قرار گرفت، عامل آن نماتدها و قارچ‌های همراه تشخیص داده شد که بسیاری از آنها به‌تنهایی قدرت بیماری‌زایی ندارند اما تغییرات اقلیمی و تنش‌های محیطی مانند تنش رطوبتی، میزان و دور آبیاری و… باعث می‌شود که قدرت بیماری‌زایی آنها افزایش پیدا کند.

سعیدی نائینی اضافه کرد: البته بیماری‌های دیگر نیز در این میان نقش بازی می‌کردند؛ چراکه وقتی درختان دچار تنش و استرس می‌شوند، شرایط برای بسیاری از بیماری‌ها‌ فراهم می‌شود. حتی در بسیاری از مواقع وقتی گیاه توسط نماتد مورد حمله قرار بگیرد، ریشه زخمی شده و شرایط برای حمله قارچ‌ها، باکتری‌ها و دیگر عوامل بیماری‌زا فراهم می‌آید؛ به‌طوری‌که بعد از آن شاید دیگر نماتدی وجود نداشته باشد اما زمانی که گیاه را بررسی می‌کنیم ممکن است هیچ نشانه‌ای از نماتد در آن نباشد، اما عامل اولیه نماتد بوده است.

همه‌گیری سراسری

این متخصص نماتدشناسی عنوان می‌کند: در حال حاضر تقریبا تمام مرکبات کشور و تمام پایه‌های مرکبات به نماتد آلوده هستند اما در برخی مناطق وجود تنش‌ها باعث می‌شود که این عارضه مشکل‌ساز شود. در بسیاری از مناطق جنوبی کشور و در استان‌هایی مانند بوشهر، فارس، کرمان، بندرعباس و … در مناطق مرکبات‌خیز، این مشکل شیوع پیدا کرده و باعث زیان جدی به باغ‌های مرکبات می‌شود.

وی می‌گوید: حتی در بعضی استان‌های کشور نهال‌های مرکباتی که به‌صورت رایگان در بین مردم توزیع می‌شد، نمونه‌هایی از همان نهال‌های آلوده به نماتد بودند.

مصرف غیراصولی کود از دلایل گسترش بیماری

سعیدی نائینی در ادامه توضیح می‌دهد: مصرف بی‌رویه و بدون برنامه کودها و انواع مواد شیمیایی که با عناوینی مانند: ریشه‌زا، ضد استرس، جلبک‌ها، اسیدآمینه‌ها و… بدون حساب و کتاب در باغ‌ها استفاده می‌شود، موجب گسترش نماتدها می‌شوند.

وی در توضیح بیشتر می‌گوید: نماتدها خاکزی هستند و در حال حاضر در آزمایش خاک‌های مناطق مختلف کشور، شاهد این هستیم که جمعیت میکروارگانیسم‌های خاک به‌شدت کاهش پیدا کرده و شکارگرها و دشمنان طبیعی نماتدها از بین رفته‌اند که این مسئله به گسترش نماتدها کمک کرده است.

این متخصص و محقق نماتدشناسی می‌گوید: شرایط به‌گونه‌ای است که به نظر من بهتر است حتی برای یک دوره یک الی دو ساله، کود دهی در باغات متوقف شود تا وضعیت میکروارگانیسم‌های خاک بهبود پیدا کند؛ چراکه انواع و اقسام کودهای شیمیایی که بدون هیچ برنامه‌ای به خاک‌ها اضافه می‌شوند این مشکلات را ایجاد می‌کند. در بسیاری از مواقع کودها و مواد مغذی لازم برای گیاه به اندازه کافی در خاک وجود دارد اما چون تناسب این مواد در خاک به هم ریخته، گیاه قادر به جذب عناصر نیست. وی همچنین می‌گوید: اگر خاک سالم نباشد، چطور می‌شود یک ریشه سالم در آن استقرار پیدا کند و اگر ریشه سالم وجود نداشته باشد، درخت و گیاه سالمی نخواهیم داشت و پیرو آن محصول سالمی هم تولید نمی‌شود.

راهکارهای مقابله با زوال مرکبات

رئیس بخش تحقیقات نماتدشناسی موسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور به برخی راهکارهای مبارزه و کنترل عارضه زوال مرکبات اشاره و می‌گوید: مدیریت کوددهی و تغذیه، مدیریت آبیاری از نظر میزان آبیاری و دوره آبیاری و… از این نظر بسیار اهمیت دارند.

سعیدی نائینی با اشاره به اهمیت مدیریت مناسب باغ‌ها ادامه می‌دهد: لازم است که باغداران برای درختان خود شناسنامه‌هایی تهیه کنند که مشخصاتی مانند نوع خاک، pHخاک، نوع رقم، سن درخت، میزان کوددهی سالانه، تاریخ‌های کوددهی و حتی شرکت تولیدکننده کود و … را داشته باشد تا کارشناسان بتوانند با توجه به این اطلاعات و سوابق باغ‌ها، کارشناسی درستی از مسائل داشته باشند. مثلا گاهی مواقع با یک اقدام ساده مدیریتی مانند تغییر pHخاک می‌توان نتایج بسیار خوبی را به‌دست آورد.

وی اضافه می‌کند: همچنین با توجه به تغییرات اقلیمی لازم است که پایه‌های مقاوم شناسایی و پایه‌های جدیدتری از درختان کشت شوند و علاوه بر آن، لازم است توجه ویژه‌ای به نهالستان‌ها داشته باشیم تا بتوان مشکلات را از آنجا مدیریت کرد.

کمک شرکت‌های دانش‌بنیان

سعیدی نائینی در ادامه می‎گوید: پتانسیل‌ها در کشور برای مدیریت شرایط حاد وجود دارد؛ مثلا شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی وجود دارند که با وجود همه مشکلات و تحریم‌ها و … محصولاتی بر پایه گیاهی تولید کرده‌اند که بر کنترل نماتدها موثرند، اما به آنها توجه لازم صورت نمی‌گیرد و بعضا حتی موانعی نیز برای آن‌ها ایجاد می‌شود که عملا توان ادامه کار را از آنها می‌گیرد.

وی عنوان می‌کند: نمونه‌هایی از سموم بر پایه گیاهی توسط برخی شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی ساخته شده که حتی برای انسان کمترین خطر را دارد و شخصاً در مورد آن آزمایش میدانی انجام داده‌ام و نتایج مثبتی نیز داشته، اما برخی عوامل اجازه رشد به این شرکت‌ها را نمی‌دهند؛ شاید سود برخی افراد در این باشد که چنین شرکت‌هایی فرصت رشد پیدا نکنند!

ماهنامه دام و کشت و صنعت - شماره ۲۷۸ - شهریور ۱۴۰۲