روش‌های استفاده از مایکوریزا در باغبانی
زیر پای ما و در خاکی که بر آن قدم می‌زنیم دنیای دیگری وجود دارد، هر چند امکان دارد که درباره آن زحمت فکر کردن به خود ندهیم. دنیایی از میلیاردها میکروارگانیسم که به چشم ما نمی‌آیند؛ اما برای ادامه یافتن زندگی ما بسیار موثرند.
به گزارش اخبار سبز کشاورزی؛ متاسفانه با صنعتی شدن کشاورزی و استفاده خارج از حدود و میزان معقول از کودها و سموم شیمیایی، در سرتاسر جهان، آسیب‌های بسیاری به زیست‌مندان مفید وارد شده است که ضرورت دارد به خاطر خودمان، اندکی به فکر آن‌ها نیز باشیم.
قارچ‌های مایکوریزا به همراه ریشه گیاهان و درخت‌ها به شکل موثری بر سطح ریشه‌ها گسترش یافته و در بهبود جذب آب و موادغذایی به گیاهان کمک و گاه مشارکت دارند.
یک باغدار، حتی اگر فردی یکدنده و محافظه‌کار هم باشد لازم است تا به نقش قارچ‌های مایکوریزا در بهبود شرایط درخت‌های خود اندکی بیندیشد. باید به خاطر منافع مالی درازمدت و افزایش بهره‌وری از سرمایه خود از اکوسیستم محل پرورش درخت‌های خود آگاه و نسبت به حفظ آن اقدامات لازم را انجام دهد که یکی از این موارد استفاده از مایکوریزاها در صورت کاهش جمعیت آن‌ها در خاک است.
اولین اقدام نگریستن متفاوت به خاک، به‌عنوان یک دنیای زنده است. خاکی که به ما غذا می‌دهد و ما را زنده نگه می‌دارد و با مراقبت از آن، حال درخت‌ها همیشه خوب خواهد بود. مایکوریزاها بخش عظیمی از این کار را به خود اختصاص می‌دهند و در زیر خاک در بهبود شرایط سلامت گیاهان نقش مهمی دارند.
مایکوریزاها در خاک چه می‌کنند؟
از نظر تکنیکی، مایکوریزاها در زمره قارچ‌ها محسوب نمی‌شوند، بلکه یک رابط مفید بین ریشه گیاه میزبان و قارچ هستند، یک رابطه دو طرفه که هر دو، یعنی گیاه و قارچ از آن بهره می‌برند. اما چگونگی عملکرد آن‌ها به چه شکلی است؟
آنچه ما روی خاک به شکل قارچ می‌بینیم، در واقع بخش زاینده قارچ‌ها است، اما قسمت حیاتی قارچ، به‌طور کامل در زیر خاک قرار دارد که با پراکنده و گسترده‌کردن رشته‌های بسیار باریک سفید یا(هایفیHyphae) به اطراف، آب و موادغذایی مورد نیاز را از خاک دریافت می‌کند.
قارچ‌ها به دلیل ناتوانی در فتوسنتز، به روش همزیستی با درخت‌ها، ریشه گیاهان و سایر مواد طبیعی زندگی می‌کنند. بنابراین قارچی که در زیر خاک قرار دارد، به محض درک بوی یک پدیده خوشمزه به سمت آن کشیده می‌شود. این مواد ممکن است مواد قندی، چربی‌ها و اسیدهای چرب، آنزیم‌ها یا هورمون‌ها باشند که قارچ بر آن‌ها به رشد خود ادامه می‌دهد. امکان دارد که برخی از قارچ در درون بافت‌های ریشه و یا گیاه نفوذ کنند، اما انواعی از آن‌ها در سطح خارجی دیواره سلول‌ها قرار می‌گیرند که به‌اصطلاح «میکروریزای خارجی» می‌گویند.
هنگامی که قارچ روی ریشه گیاه قرار گرفت، رشته‌هایی میکروسکوپیک برای جذب آب و غذا از خود خارج می‌نماید. این رشته‌ها به اطراف پراکنده می‌شود که گاه بسیار دورتر از ریشه گیاهی است که بر آن زندگی خود را شروع کرد. این چنین است که قارچ یا همان مایکوریزا، قادر به جذب آب و موادغذایی می‌شوند و به گیاه کمک می‌کنند تا زنده بماند.
پاداش چنین کاری، دادن موادقندی و کربن توسط درخت به قارچ است، موادی که قارچ، توان تهیه آن‌ها را ندارد و این‌گونه یک همزیستی دوجانبه بین گیاه و قارچ اتفاق می‌افتد. به‌نظر می‌رسد که این مشارکت دوجانبه از زمان ظهور اولین درخت‌ها روی کره زمین به وجود آمده است. تولید خاک و حفظ آن بخش مهمی از باغبانی است و نباید فراموش کرد که در ساختن خاک خوب، مایکوریزاها نقش مهمی دارند.
انواع مایکوریزاها
تاکنون هزاران نوع از مایکوریزاها شناخته شده‌اند که می‌توانند وارد چنین رابطه‌ای با گیاهان شوند. اما به‌طور کلی به دو گروه تقسیم می‌شوند: مایکوریزاهای خارجی و مایکوریزاهای داخلی.
مایکوریزاهای خارجی روی قسمت بیرونی ریشه‌ها زندگی می‌کنند و از نظر ظاهر، مانند یک لایه پوششی در اطراف ریشه‌ها قرار می‌گیرند. امکان دارد که این قارچ‌ها، قابل‌مشاهده مانند: انواع قارچ‌های چتری و ... داشته باشند.
مایکوریزاهای داخلی فاقد اندام‌های قابل‌مشاهده بیرونی هستند. آن‌ها وارد ریشه‌ها شده و در آن زندگی و تکثیر می‌شوند. البته مایکوریزاهای ویژه‌ای نیز وجود دارد که می‌توانند همراه گل‌های ارکیده رشد کنند.
گیاهان فاقد رابطه با مایکوریزاها
برخی از گیاهان توانایی ایجاد رابطه با مایکوریزاها را ندارند که تعدادی از آن‌ها عبارتند از:
• خانواده تاج‌خروس: اسفناج، چغندرقند، چغندر برگی(علوفه‌ای)، تاج خروس؛
• خانواده کلم‌ها؛
• خانواده گیاه خلنگ؛ شامل: انواع بلوبری، آزالیا، قره‌قاط، روداندرون؛
• خانواده میخک: قرنفل و میخک.
موارد فوق حتی در صورت افزودن قارچ‌های مایکوریزا به خاک، قادر به ایجاد ارتباط با آن‌ها نیستند.
مزایای مایکوریزاها در باغبانی
گیاهان و به‌ویژه درخت‌ها در جایی که کاشته می‌شوند به‌طور ثابت می‌مانند و چنانچه در یک خاک نامناسب قرار گیرند؛
قادر به جذب غذا و آب کافی نیستند. در این‌جا مایکوریزاها به کمک آن‌ها می‌آیند که موجب جذب بهتر موادغذایی، بهبود ساختار و تهویه خاک می‌شوند. همچنین، برای تقویت گیاهان در مقابل بیماری‌ها، مقاومت در برابر عوامل تخریب ریشه‌ها، مقاومت در مقابل شوری خاک و خشکی موجب بالا بردن سطح سلامت و رشد گیاه می‌شوند.
کاربری مایکوریزاها
با افزودن اسپور قارچ‌ها به خاک و یا کمپوست‌های تلقیح شده به آن می‌توان کمبود مایکوریزاها را جبران نمود، اگر چه خاک‌ها به‌طور طبیعی دارای انواعی از قارچ‌ها هستند.
باید توجه نمود که گیاهان و درخت‌ها از مایکوریزاهای مناسب و واقعی استفاده می‌نمایند. برخی از این تولیدها جنبه عمومی داشته و طیف وسیعی از گیاهان را در برمی‌گیرد، اما تعداد دیگری از مایکوریزاها قادر به ایجاد رابطه با تعداد اندکی از درخت‌ها هستند.
بسیاری از محصولات دارای مایکوریزا، مجموعه متنوعی از انواع قارچ‌ها را دارند که برای تلقیح خاک به کار برده می‌شوند. می‌توان در هنگام بذرپاشی، پودر این قارچ‌ها را وارد زمین کرد.
در صورت کشت نهال می‌توان در زمان کاشت، ریشه آن‌ها را در آب دارای اسپور این قارچ‌ها، فرو برد تا قارچ‌ها از همان ابتدا بتوانند با ریشه‌ها ارتباط برقرار نمایند.
نمونه‌های دیگری نیز وجود دارد که می‌توان در زمان نشاکاری و یا انتقال گیاهان و نهال‌ها از خزانه، بستر بعدی آن‌ها را با این قارچ‌ها تلقیح کرد.
افزودن مایکوریزا به محل کشت گیاهان نیازمند تماس ریشه آن‌ها با قارچ‌ها است. می‌توان اسپور قارچ‌ها را قبل از قرار دادن نهال در خاک، با اسپری آب‌پاشی کرد و یا محل قرار دادن نهال را قبل از کاشت اسپری کرد.
در صورت تلقیح بذور می‌توان پودر دارای این قارچ‌ها را قبل از بذرپاشی به بذرها اضافه کرد. می‌توان حتی آن را به خاک اضافه و با زیر و رو کردن آن با بیل و یا هر وسیله دیگر، آن را در مجاورت ریشه گیاهان یا درخت‌ها قرار داد.
نکته مهم آن است که خاک باید در هنگام تلقیح و یا اضافه کردن قارچ‌ها، رطوبت کافی داشته باشد. در صورت خشک بودن خاک، تلقیح به خوبی انجام نمی‌گیرد.
خاک‌هایی که گیاهان آغشته به ترکیب با قارچ در آن‌ها قرار گرفته؛ به‌تدریج شرایط بهتری پیدا می‌کنند و چنانچه در سال‌های بعد کودهای ارگانیک و یا کمپوست به آن‌ها اضافه شود، کیفیت آن‌ها ارتقاء می‌یابد.
تلقیح خاک با قارچ‌های بومی
با جمع‌آوری مایکوریزا از طبیعت می‌توان خاک یا کمپوست را توسط آن‌ها تلقیح کرد. چنانچه در مورد نوع مایکوریزای مناسب برای زمین اطمینان کامل نداریم، می‌توان از همان قارچ‌های بومی استفاده کرد. برای این کار می‌توان از مناطق
دست‌نخورده‌ای نظیر جنگل‌ها و مراتع آن حوزه جغرافیایی، مقدار اندکی از خاک را که دارای میسیلیوم است برداشت نمود.
پس از جمع‌آوری خاکِ غنی از قارچ و مایکوریزا از جنگل یا مرتع، باید آن را با تودهای از کمپوست مواد چوبی مخلوط کرد. این مخلوط باید به خاک‌های اطراف ریشه‌های درخت‌ها و گیاهان اضافه شود. در صورت آبیاری مناسب و وجود عناصر غذایی کافی در خاک جمعیت قارچ و مایکوریزا به سرعت اضافه می‌شود. افزودن موادی مانند بقایای سیب‌زمینی به‌علت داشتن موادقندی می‌تواند به سرعت جمعیت قارچ‌ها را افزایش دهد.
در مناطق جنگلی که دارای درختان کهنسال هستند، خاک آن‌ها سرشار از مقادیر زیادی قارچ و مایکوریزا است. قرار دادن این خاک‌ها در مجاورت درختان موجود در باغ می‌تواند به تلقیح چنین خاک‌هایی کمک نماید.
تکثیر مایکوریزا در باغ
در صورت تلقیح خاک باغ، می‌توان شرایط رشد وتکثیر آن را در همان مکان ایجاد کرد.
برای چنین کاری سه روش وجود دارد:
• کاهش یا متوقف‌کردن استفاده از کودهای شیمیایی؛
• افزودن مقادیر زیادی از کودهای سرشار از ازت و فسفر، می‌تواند موجب آهسته شدن رشد و توسعه شبکه قارچ‌های مایکوریزایی شود، چرا که مانع از جستجوی قارچ‌ها برای یافتن ریشه‌های گیاهان می‌شود و در نتیجه، گیاهان وابستگی و ارتباط کمتری با قارچ‌ها خواهند داشت. اگرمنطقه کشت درخت‌ها از نظر آب‌وهوایی خشک باشد و زمین نیز از جنبه مایکوریزا ضعیف است، درخت‌ها نیز دچار سوختگی و ابتلا به آفات و بیماری‌ها می‌شوند.
• کشت ارگانیک، کار سختی است و برخی از اوقات رضایت از کودها یا سموم شیمیایی حاصل نمی‌شود. باید سیستمی در باغ به وجود آورد که تمام اجزای آن مانند گیاهان، خاک، حشره‌ها، پرندگان، حیات‌وحش و انسان سالم مانده و احساس خوبی داشته باشند.
حرکت به سمت باغداری بدون شخم
مایکوریزا در خاک، مشابه یک شبکه تارعنکبوت است که انجام شخم عمیق در خاک می‌تواند باعث پاره‌شدن تارهای این شبکه گردد. این شبکه معمولا در عمق 10 تا 20 سانتی‌متری خاک قرار دارد(در جایی که عملیات شخم انجام می‌شود). در صورت اصرار به انجام شخم، باید این کار در سطح خاک، به اجرا درمی‌آید تا شبکه تارهای مایکوریزا حفظ شود.
افزودن مواد ارگانیک به خاک
کمپوست می‌توانند هوموس خاک را افزایش دهد، اما مالچ نیز به افزودن هوموس کمک می‌کند. مالچ از تابش شدید نور خورشید جلوگیری و مانع از وزیدن بادهای سرد زمستان روی سطح خاک می‌شود. مالچ، ریشه‌ها و ارگانیسم‌های زنده خاک را حفاظت می‌کند، آب را نگهداری و مانع فرسایش خاک می‌شود.
