«وتیور» مزایای زراعی و زیست‌محیطی

اخبار سبز کشاورزی؛ تعداد معدودی از گیاهان، نظیر «وتیور» Vetiveria هستند که دارای ویژگی‌های منحصربفرد، چند منظوره و کاربردی در زمینه‌های محیط‌زیست، صنعتی، کشاورزی و خوراک دام بوده و از دیرباز شناخته شده‌اند.

گیاه وتیور از گذشته‌های دور، در کشورهای جنوب‌شرقی آسیا شناخته شده و مورد استفاده قرار داشته؛ ولی به ناگهان در بیست سال اخیر به‌صورت گسترده‌تر ترویج و گسترش یافته است.

خصوصیات و مزیت‌های وتیور

علف وتیور از معدود گیاهانی است که به‌عنوان گیاه اعجازانگیز با توانایی ایجاد سدی زنده و دیواری تصفیه‌گر دست یافته است. نتایج طرح‌های تحقیقاتی و کاربردی متعددی که در بیست سال اخیر در بسیاری از کشورهای جهان انجام گرفته است، نشان می‌دهد که گیاه وتیور به‌ویژه در کاهش بلایای طبیعی(سیلاب، رانش زمین، تخریب جاده‌ها، فرسایش سواحل روخانه‌ها، خاکریز کانال‌های آبیاری، دیوارهای حائل ناپایدار و …) حفاظت محیط‌زیست(کاهش آلودگی‌های آب و خاک، اصلاح مواد جامد و مایع فاضلاب‌ها، اصلاح خاک و …) خوراک دام، تولید ادوکلن، مصارف پزشکی و صنایع‌دستی و …، مورد استفاده گسترده قرار گرفته است.

گیاه منحصربه‌فرد Vetiveria Zizanioides که با نام علمی Chrysopogon Zizanioides طبقه‌بندی شده است، توان رشد در طیف وسیعی از اقلیم‌ها و شرایط خاکی را دارا است. اگر به‌درستی کاشته شود می‌تواند به‌صورت بالقوه در هر شرایطی بنابر اقلیم‌هایی چون گرمسیری، نیمه‌گرمسیری و مدیترانه‌ای مورد استفاده قرار گیرد. این گیاه دارای ویژگی‌هایی است که به صورت کلی تنها در یک گونه از آن وجود دارد.

زمانی که گیاه وتیور به صورت پرچین‌های ردیفی با عرض کم، رشد می‌کند، خصوصیات ویژه‌ای از خود بروز می‌دهد که برای بسیاری از کاربردهای سیستم وتیور ضروری می‌باشد.

منشاء گونه zizanioides Chrysopogon که تقریباً در 120 کشور دنیا استفاده می‌شود، جنوب هند است. این گیاه عقیم، غیرمهاجم و با تقسیم بوته و عموماً تکثیر آن از راه ریشه‌های لخت ترجیح داده می‎شود.

گونه‌ای که توصیه‌ی بانک جهانی و فائو بوده و هم‌اکنون در بیش از 120 کشور جهان ترویج و توسعه یافته است و بیش از 800 سازمان مردم‌نهاد از کارکردهای مختلف آن بهره‌مند می‌گردند.

گونه‌یChryospogon zizanioides Sun shine است که صرفاً عقیم بوده و فقط از راه تقسیم ریشه و نشاءکاری قابلیت تکثیر دارد و در طبقه‌بندی جدول Pacific Island Ecosystems at Risk PIER دارای ریسک 8- (Low Risk) است.

این‌گونه معمولاً برای جلوگیری از فرسایش خاک و رواناب در اراضی شیب‎دار روی خطوط تراز و حتی در سواحل رودخانه برای حفاظت و با ایجاد خاکریز(دایک) کاشته می‎شود و خیلی سریع به‌صورت یک دیوار سبز در دامنه‌های شیب‌دار خودنمایی می‌کند.

چنانچه با فاصله از یکدیگر و به‌ روش انبوه کاشته شود، با قطری حدود30 سانتی‌متر ظاهر می‌شود و ارتفاع آن به 50 تا 150 سانتی‌متر و گاه حتی به 3/5 متر هم می‌رسد. برگ‌های آن به‌طور مستقیم روی ساقه به طول 75 سانتی‌متر و عرض 8 میلی‌متر دیده می‌شود.

حداکثر گسترش ریشه آن 4-3 متر در عمق و از دوطرف 50 سانتی‌متر است که بدین ترتیب باعث حفظ خاک و آب خواهد شد. پرچین مناسب حاصل از کشت ردیفی این گیاه، رواناب حاصل از بارندگی را بالغ‌بر 70 درصد و رسوبات را به میزان 90 درصد کاهش می‌دهد.

پرچین‌ها در جایی که کاشته شده‌اند پایدار می‌مانند و رسوباتی که در پشت آنها پخش شده به‌صورت تدریجی برای تشکیل یک پله(تراس) پایا و ماندگار با حمایت وتیور، تجمع می‌یابند. این فناوری بسیار کم‌هزینه و با فواید فراوان است.

زمانی که به منظور حفاظت شهری به کار می‎رود هزینه آن نسبت یک به 20 با سیستم مهندسی و طراحی‌های سنتی است. مهندسان، ریشه‌های وتیور را به میخ زنده خاک با میانگین قدرت یک به 6 نسبت به فولاد تشبیه کرده‌اند.

همچنین گیاه وتیور می‌تواند به‌عنوان محصول زراعی درآمدزا مورد استفاده قرار گیرد یا می‌تواند از کناره‌های رودخانه و آب‌پخشان‌ها در برابر آسیب‌های محیط، به‌ویژه مشکلات محیطی حاصل از مواردی مانند: جریان رسوبات، کود دهی مازاد، فلزات سنگین و علف‎کش‌های حاصل از آبشویی منابع محیط سمی و کاربرد دارد.

نتایج بسیاری از آزمایش‌ها و بکارگیری تجربی گیاه وتیور در 20 سال گذشته در بسیاری از کشورها نشان داده که این‌گونه به ویژه در کاهش فجایع طبیعی چون سیل، ریزش کوه، فروپاشی دامنه‌های اطراف جاده‌ها، کناره رودخانه‌ها و کانال‌های آبیاری، فرسایش ساحلی، ناتوانی سازه‌های آبی در نگهداری آب، حفاظت محیط‌زیست شامل کاهش آلودگی زمین و آب، تیمار موارد جامد، مایع فاضلاب، تقویت خاک و موارد بسیاری از این دست موثر است.

تأثیر بر اقتصاد روستایی

تمامی این موارد کاربرد، به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم می‌تواند بر اقتصاد روستایی با توجه به شرایط محیط طبیعی روستا از راه محافظت یا احیای زمین‌های کشاورزی، ایجاد شرایط برای نگهداری بهتر از رطوبت و در نتیجه کسب درآمد بیشتر از زراعت به صورت مستقیم، یا با محافظت از زیرساخت‌های روستایی به‌صورت غیرمستقیم تاثیرگذار باشد.

این گیاه می‌تواند جانشین ساده و ارزان قیمتی برای ساحل‌سازی دیواره‌های خاکی رودخانه به‌جای مصالح ساختمانی، همچنین کاهش فرسایش خاک سطحی در مزارع شیب‌دار به‌کار گرفته شود.

هزینه آن بین 10-1درصد سایر روش‌ها است و در شرایط مناسب، هیچ‌گونه نگهداری هم لازم ندارد. گیاه وتیور در هر آب و هوایی می‌تواند زندگی و رشد کند.

برای استفاده از شاخ و برگ و ریشه آن به‌ویژه برای اسانس و روغنی که در ریشه آن وجود دارد و در صنایع عطر و ادکلن‌سازی کاربرد دارد، کاشته می‌شود.

قدرت سازگاری با شرایط مختلف

گیاه وتیور گیاهی است که فقط از راه پاجوش، قطعاتی از ساقه جوانه‌دار یا تکه‌هایی از تاج ریشه(طوقه) تکثیر می‌شود، بنابراین خطر گسترش خارج از کنترل را ندارد. با انواع خاک‌ها و آب و هوا خود را وفق می‌دهد و رشد می‌کند.

این گیاه در انواع خاک‌های اسیدی، شور و قلیایی استقرار می‌یابد و در خاک‌هایی که درصد فلزات سمی و سنگین آنها مانند آلومینیوم، منگنز، سرب و جیوه، بالا است نیز سازگاری و مقاومت از خود نشان می‌دهد.

علف وتیور در مناطقی که میزان بارندگی در آنها 450 تا 500 میلی‌متر است به‌خوبی رشد می‌کند و پس از رشد در مقابل خشکی مقاومت می‌کند و از 22 - درجه سانتی‌گراد تا 55 درجه سانتی‌گراد را به‌خوبی عمل می‌کند این گیاه در حالت سبزی در مقابل آتش‌سوزی مقاوم بوده و به آسانی آتش نمی‌گیرد و در مقابل حشرات و نماتودها نیز مقاوم است.

علف وتیور در مقابل سایه بسیار حساس بوده و رشد آن را به تاخیر می‌اندازد و این عمل در گیاهان جوان بیشتر محسوس است.

این گیاه از نوع C4 بوده و دارای بالاترین راندمان فتوسنتزی است. گل‌های این گیاه به ندرت تولید بذر می‌کند و بذرهای آن عقیم هستند. همین ویژگی به همراه نداشتن «ریزوم» و «استولون» سبب شده که وتیور به‌عنوان گیاهی ایمن(از لحاظ تکثیرپذیری) در برنامه‌های مختلف زیست‌محیطی و در گستره وسیعی از کشورهای جهان مورد استفاده قرار گیرد. به‌عبارت دیگر این گیاه قابلیت تبدیل شدن به علف هرز را ندارد و تنها در جایی می‌روید که ما آن را کاشته باشیم.

با توجه به مزایای فراوان این گیاه، می‌توان پس از کارهای تحقیقاتی و بررسی موضوع مهاجم بودن یا نبودن آن، برای کشت آن با اهداف مختلف در کشور برنامه‌ریزی کرد.