کنه واروا؛ گذشته، حال و آینده

اخبار سبز کشاورزی، تاکنون در مورد زنبوران، کندوها، زیست‌شناسی زنبورعسل و گرده‌افشان‌ها، سخن بسیار گفته شده، اما کمتر درباره این تخریب‌گر کلنی‌های زنبورعسل که موجب ترس و وحشت زنبورداران می‌شود، مطالبی عنوان شده است.

از 120 سال پیش که این کنه شناسایی شد تا امروز حداقل پنج گونه از این کنه شناخته شده است. در هنگام ورود و انتشار وسیع آن در آمریکا از سموم شناخته شده و پی‌یر تیروئیدها استفاده شد، سمومی که برای مبارزه با موش‌ها به کار برده می‌شدند، چرا که هیچ راهکاری برای مقابله با این کنه‌ها در اختیار نبود.

اما این سموم اثراتی منفی بر کلنی‌های زنبور به جا گذاشتند. این روش تا مدتی موثر بود، اما پس از چند سال کنه‌ها به این سموم مقاوم شدند و به‌اجبار برای مبارزه با کنه‌ها از تیمول استفاده شد. باز هم کنه‌ها نسبت به این ماده مقاومت نشان دادند و از آن پس، هیچ ماده موثری یافت نشد.

حال چنانچه یک زنبوردار برای مقابله با کنه‌ها به یک سم‌فروشی مراجعه نماید، اسیدهای ارگانیک به وی پیشنهاد می‌شود. اکنون، زنبورداران طیف گسترده‌ای از مواد ضد کنه واروا را می‌شناسند، اما همه آن‌ها بر یک راه‌حل نظر مشترک دارند و آن استفاده از اسیدفرمیک و یا اسیداگزالیک است.

ولی در این جا یک نکته مهم را باید یادآوری کرد و آن هم شدت تخریب این کنه در کلنی‌های زنبورعسل و سازگار نبودن کنه‌ها و زنبوران با یکدیگر است به‌گونه‌ای که این انگل‌ها موجب مرگ و نابودی زنبوران می‌شوند.

زنبوران عسل آسیایی با کنه‌های واروا چندان مشکلی ندارند، اما زنبوران عسل اروپایی که یکی از مهم‌ترین گرده‌افشان‌ها هستند؛ توانایی سازگاری با هیچ کنه‌ای را ندارند.

کنه‌‌های واروا دارای رنگ قرمز مایل به قهوه‌ای هستند. اگر چه این کنه‌ها قادر به زندگی و تغذیه کردن از زنبوران بالغ هستند؛ اما آسیب اصلی آن بر لارو و شفیره زنبوران است؛ که موجب بد شکل شدن بدن، ضعف جسمی و حتی انتقال برخی از ویروس‌های کشنده به آنان می‌شوند.

کلنی‌های با آلودگی اندک، معمولاً علائم کمتری از خود نشان می‌دهند که با ازدیاد جمعیت کنه‌ها علائم آلودگی در کلنی نیز بیشتر می‌شود. در صورت شدید شدن آلودگی به کنه، به سرعت شاهد بی‌نظمی رشد جمعیت کندو، معلول و فلج‌شدن و حرکت سینه‌خیزی در زنبوران، عملکردهای نامنظم در پرواز، کاهش برگشت زنبوران به کندو، کاهش طول عمر و تقلیل قابل ملاحظه جمعیت کلنی خواهیم بود.

علائم آلودگی به کنه که به‌اصطلاح سندروم کنه واروا نامیده می‌شود با بی‌نظمی در افزایش جمعیت، فرورفتگی یا جویدگی درپوش حجره‌ها، سقوط لاروها به کف و یا کناره حجره‌ها است. این عوارض آخرین علل و نشانه‌های کاهش جمعیت کندو، جایگزینی ملکه و مرگ ناگهانی کلنی هستند و به‌قول زنبورداران فقط زمان آن نامشخص است.

اقدام به جابه‌جایی کندوها به‌منظور تامین گرده‌افشانی و شهد و گرده برای تولید عسل یکی از علل مهم پراکنده شدن آفات و انگل‌های مربوطه است که یکی از آن‌ها کنه واروا است.

مشکل دیگر تداخل ژنتیکی کنه‌ها است که می‌تواند موجب تولد گونه‌هایی مقاوم در برابر سموم و روش‌های مبارزه با آن‌ها گردد، چرا که انتقال صفات جدید ژنتیکی با سرعت باورناپذیری در آن‌ها اتفاق می‌افتد. بسیاری از زنبورداران به این کنجکاوی رسیدند که چرا مواد شیمیایی اثر طولانی‌مدت ندارند.

در آزمایش‌های به‌عمل آمده روی عصاره گیاهان، مواد استخراج شده از گیاه سیر در آزمایشگاه موثر نشان داده شد و اثرات منفی برای زنبوران نداشت. اما در کاربری به روش انبوه، تاثیر مشابهی نداشت.

یکی از نمونه‌های زنبورداری موفق علیه کنه‌ها در کشور کوبا مشاهده شد که در سایر مناطق دیده نشده است. زنبوران کلنی‌های آلوده به کنه در صورت تخریب پوشش حجره‌ها، دوباره در ورودی کندو را مسدود می‌کنند و مانع از کاهش جمعیت کندوها می‌شوند، ضمن آن که زنبوران، کنه‌ها را جدا کرده و مانع از باروری و تکثیر جمعیت آن‌ها می‌شوند.

این مقابله زنبوران با کنه‌ها در مدت سی‌سال گذشته، موجب پایداری صنعت زنبورداری در کشور کوبا گردیده و زنبوران آن‌طور که انتظار می‌رفت به دلیل آلودگی به کنه، دچار افت تولید نشدند، چرا که زنبوران به پاکسازی کنه‌ها در کندوها اقدام کردند. 220 هزار کلنی زنبورعسل در کشور کوبا به شکل باورناپذیری به تولید ادامه داده و هر کندو سالی حدود 50 کیلوگرم عسل تولید می‌کند؛ که رقم بالایی به حساب می‌آید.

در حال‌حاضر میلیون‌ها کندو در سرتاسر جهان مسئول گرده‌افشانی یک‌سوم از محصولات کشاورزی کره زمین هستند. از صد نوع محصول مختلف که 90درصد از غذای انسان‌ را تامین می‌کنند؛ 71درصد از آن‌ها توسط زنبوران گرده‌افشانی می‌شوند. در حدود 75 هزار تُن عسل در طول یک سال در پنج قاره زمین فروخته می‌شوند که می‌تواند تاثیر شگرفی بر تامین غذا، سلامت و بهداشت انسان داشته باشد.

حال تصور کنید 75درصد از این تولیدهای غذایی در یک دوره چهار ساله از بین بروند. مطالعاتی به‌منظور اثرات کاهش طبیعی کنه واروا در کندوها به اجرا درآمده که به زنبوران کمک می‌کند تا تحمل نسبت به کنه‌ها را در خود بالا ببرند. در یک بررسی که در سال 2021 به پایان رسید؛ نشان داد کلنی‌هایی با درصد آلودگی پایین و دارای یک شان با مقدار زیادی زنبور نر، در حالی که پر از لاروهای زنبور بوده‌اند را از کندو حذف کرده‌اند.

نتیجه به‌دست آمده بسیار جالب بود و نشان داد حذف این زنبوران نر آلوده به کنه، بر سلامت کندو و هیچ تاثیر منفی نداشته و کلنی به رشد خود ادامه داده است.

حذف زنبوران نر از کندو تقریباً موفقیتی 50درصدی در مقابله با کنه‌ها داشت. این اقدام موجب حذف کنه‌ها در کلنی نشد؛ اما روند افزایش آن‌ها را آهسته کرد.

آنچه در این‌جا بسیار اهمیت دارد؛ ناقل بودن کنه‌ها به برخی از ویروس‌ها و باکتری‌‌ها است که با کاهش تعداد آنها، این عوامل بیماری‌زا نیز رو به کاهش می‌روند.

ماهنامه دام و کشت و صنعت -  شماره ۲۸۷- خرداد ۱۴۰۳