گرده‌افشانی در باغات انجیر

حشرات به‌واسطه گرده‌افشانی گل‌ها، نقش ارزشمندی در محیط‌زیست بازی می‌کنند به‌طوری که بدون وجود آن‌ها باید قید ادامه حیات در زمین را زد

اخبار سبز کشاورزی؛ حشرات(به‌طور دقیق‌تر زنبورهای گرده‎افشان و زنبورعسل) به‌واسطه گرده‌افشانی گل‌ها، نقش ارزشمندی در محیط‌زیست و تولید محصولات کشاورزی بازی می‌کنند، به‌طوری که بدون وجود آن‌ها، نه تنها در کشاورزی بلکه در تمام محیط‌زیست احتمالا باید قید ادامه حیات روی کره زمین را زد؛ چرا که بدون گرده‌افشانی در یک مدت زمان کوتاه عملاً تعداد بسیاری از گیاهان به‌عنوان اولین و مهم‌ترین حلقه زنجیره غذایی نابود خواهند شد.

یکی از گیاهانی که برای گرده‌افشانی وابستگی زیادی به حشرات دارد، درخت انجیر است. سه نوع انجیر مختلف سان‌پدرو، ازمیرکا و انجیرهای معمولی وجود دارد که مورد کاشت و استفاده قرار می‌گیرند. از این سه نوع، فقط انجیرهای معمولی، پارتنوکارپ هستند و نیاز به گرده‌افشانی ندارند اما انجیرهای ازمیرکا و سان‌پدرو (محصول اصلی یا دومین محصول آن)

که بیشترین سطح زیر کشت و بیشترین میزان تولید را شامل می‌شوند، نیاز به گرده‌افشانی دارند و این گرده‌افشانی فقط توسط زنبوری به نام بلاستوفاگا انجام می‌شود. در واقع به‌واسطه نیاز درخت به این زنبور و برعکس، بین این دو یک همزیستی شکل گرفته که از شگفتی‌های همزیستی بین گیاهان و حشرات است.

بدین صورت که زنبور بلاستوفاگا بخش زیادی از دوره‌های زندگی خود را به این درخت وابسته و در خامه گل‌های نر طی می‌کند و پس از تولید گرده توسط این گل‌ها، آنها را به گل‌های انجیر ماده منتقل می‌نماید.

انجیر در ایران

انجیر، از مهم‌ترین محصولات باغی در ایران است که به‌صورت دیم و آبی مورد کشت و کار قرار می‌گیرد و شاید بتوان گفت که بهترین و مرغوب‌ترین انواع آن نیز در ایران تولید می‌شود.

سطح زیر کشت انجیر دیم در ایران حدود 50 هزار هکتار (بارور و غیربارور) است که سالانه حدود 42 هزار تن تولید دارد (با عملکرد متوسط 1014کیلوگرم در هکتار)؛ همچنین سطح زیر کشت آبی آن بالغ بر 10 هزار هکتار (بارور و غیربارور) که میزان تولید آن 55 هزار تن (با عملکرد 7422 تن در هکتار) است.

کل سطح زیر کشت آبی و دیم انجیر، تقریباً 60 هزار هکتار است که در مجموع نزدیک به 100 هزار تن انجیر بسیار با کیفیت (عمدتاً انجیر خشک و فرآوری شده) تولید می‌کنند، خاصیت بازارپسندی و صادراتی بالایی نیز دارد. از طرفی، انجیر ایران تنها انجیری در جهان است که به صورت طبیعی تولید می‌شود و روی درخت هم خشک می‌گردد.

استان‌های فارس، لرستان، کرمانشاه و سمنان بیشترین سطح زیر کشت انجیر را دارند و استان فارس با 95درصد سطح زیر کشت مهم‌ترین تولیدکننده انجیر کشور است.

گرده‌افشانی انجیر

فرآیندی که به‌وسیله زنبور «بلاستوفاگا» منجر به انتقال دانه گرده از انجیر بًر(انجیری که دانه گرده تولید می‌کند) به سطح کلاله گل‌های ماده خامه‌بلند در انجیرهای خوراکی می‌شود را گرده‌افشانی انجیر یا به قول باغداران «بَر دادن» می‌نامند.

«بَر دادن» برای میوه‌های انجیر نوع ازمیرکا و دومین محصول انجیر «سان‌پدرو» ضروری است. درصورتی‌که میوه‌های انجیر نوع معمولی و میوه‌های محصول اول سان‌پدرو به روش پارتنوکارپی تشکیل می‌شوند.

درختانی که میوه‌های مخصوص بَر انجیر را تولید می‌کنند در سه نوبت زمستان، پاییز و بهار میوه می‌دهند که از میوه بهاره آن برای گرده‌افشانی استفاده می‌شود.

زنبور بلاستوفاگا پس از خروج از تخم، دوره لاروی را در تخمدان گل‌های خامه‌کوتاه میوه زمستانه انجیر بَر سپری می‌کند. در اوایل بهار، حشره بالغ نر بعد از خروج از داخل شفیره، از تخمدان گل خارج شده و به محفظه داخل میوه برای یافتن زنبورهای ماده وارد می‌شود. وقتی که زنبور نر موفق به پیدا کردن زنبور ماده در داخل تخمدان گل شد، عمل جفت‌گیری را انجام می‌دهد.

زنبورهای ماده بالغ و بارور شده که بالدار هستند به‌منظور تخم‌گذاری در میوه‌های محصول بهاره از راه کانال استیول میوه‌ها، خارج می‌شوند.

چنانچه میو‌‌ه‌های دارای زنبور درخت بَر دار را موقع خروج زنبورها، در میان میوه‎های انجیر خوراکی نوع ازمیر و دومین محصول(محصول اصلی) سان‎پدرو(که معمولاً همزمان با گرده‎افشانی آنها است) قرار بدهیم، زنبورهای آغشته به گرده، برای تخم‌گذاری وارد میوه‌های انجیر خوراکی شده اما به دلیل شکل خاص این میوه‌ها قادر به تخم‌گذاری نیستند. مقداری از گرده‌های آغشته روی بدن آنها در سطح کلاله چسبیده و عمل گرده‌افشانی صورت می‌گیرد.

شناسایی زمان گرده‌افشانی توسط باغداران

باغداران می‌توانند زمان آمادگی میوه‌های انجیر خوراکی برای پذیرش دانه گرده را از روی صفاتی نظیر قطر میوه، تغییر رنگ کلاله، بوی برخاسته از درخت، فعالیت آنزیم «استراز» و نرم بودن بافت و باز شدن دهانه «استیول» مشخص نمایند. این زمان بسته به ارقام و شرایط آب و هوایی به‌ویژه شرایط دمایی متغیر است.

به‌طور کلی قطر میوه انجیر خوراکی در زمان پذیرش بین 9 تا 13 میلی‌متر و در مؤثرترین زمان گرده‌افشانی، قطر میوه بین 18 تا 25 میلی‌متر است.

بوی مستی

در زمان گرده‌افشانی بوی خاصی از درخت متصاعد می‌شود که افراد محلی به آن بوی مستی می‌گویند. جلب زنبور بلاستوفاگا به طرف میوه احتمالاً به خاطر یک ماده شیمیایی است که از درخت متصاعد می‌شود، اما هنوز ماهیت این ماده مشخص نشده است.

هنگام گرده‌افشانی، بافت میوه‌های انجیر خوراکی کمی نرم می‌شود. دهانه استیول کمی باز و نرم می‌گردد که زنبور به راحتی بتواند وارد آن شود. رنگ کلاله در زمان رشد و نمو، یعنی قبل از مرحله پذیرش دانه گرده، سفید یا سفید متمایل به سبز کم‌رنگ است اما در زمان پذیرش دانه گرده، زرد کمرنگ متمایل به خرمایی رنگ می‌باشد. ضمناً فعالیت آنزیم استراز هم زیاد می‌شود.

چگونگی بَر دادن

در زمان گرده‌افشانی میوه‌های انجیر خوراکی نوع ازمیرکا و دومین محصول نوع سان‌پدرو، باغداران میوه‌های انجیر بهاره بَر، را که دارای زنبور است در میان درختان انجیر خوراکی قرار می‌دهند که این عمل را در شهرستان استهبان(یکی از بزرگ‌ترین مراکز تولیدکننده انجیر)، بَر دادن می‌گویند.

شیوه بر دادن در نقاط مختلف دنیا، حتی در یک منطقه متفاوت است. در استهبان میوه‎های انجیر بهاره بَر، درون قوطی‎هایی که به درخت انجیر خوراکی آویزان است ریخته و یا به وسیله یک قطعه چوب نازک یا سیم که از قسمت انتهایی(محل اتصال دُم‌میوه به میوه) پنج یا شش عدد میوه بر، عبور داده‌اند، در میان درختان انجیر خوراکی قرار می‌‌دهند.

عمل بَر دادن باید در دو تا سه نوبت صورت بگیرد. در استان فارس مدت زمان بَر دادن با توجه به میزان بارندگی و میزان محصول درخت، در دو یا سه نوبت و هر نوبت به فاصله یک هفته به طول می‌انجامد.