خداحافظی با زیور زنان عشایر سنگسر

اخبار سبز کشاورزی؛ استفاده از زیورآلات برای تزئین لباس‌ها با دست‌ساخته‌های فلزی، یکی از ویژگی‌های اقوام است و در گذشته‌های دور ریشه دارد.

ساخت زیورآلات با الهام از نقوش هندسی و عناصر طبیعی، هنر خاصی است که عشایر ایل سنگسر استان سمنان در کنار سایر هنرهای دستی خود از جمله بافندگی حسابی در آن تبحر داشتند.

«چنگوم» که حالا حتی نامش هم غریبه است، جز در چند کارگاه خانگی درست نمی‌شود و در آستانه فراموشی قرار دارد.

«چنگوم» دست‌سازه‌های از نقره یا طلا بود که عشایر ایل سنگسر استان سمنان برای آرایش لباس خود از آن استفاده می‌کردند.

هنری که در توضیح مختصر و مفید آن می‌توان گفت نوعی ملیله‌کاری نقره است. هرچند «چنگوم» فرآیند چهارساله برای ثبت ملی را هم از سر گذرانده است، اما دیگر مخاطبی ندارد و این روزها برخی از افراد طایفه سنگسر، چنگوم را برای عروس هدیه می‌برند. هدیه‌ای که در گوشه‌ای جا خوش می‌کند و استفاده‌ای ندارد.

چگنوم چیست؟

سند هنر چنگوم تمام و کمال به‌نام عشایر ایل سنگسر استان سمنان است؛ زیرا این هنر خاص فقط از سوی این قوم درست می‌شد. برای اینکه بتوانیم سراغی از تک‌وتوک کارگاه‌های چنگوم‌سازی بگیریم، باید به مهدی‌شهر (سنگسر سابق) در استان سمنان سر بزنیم.

این هنر نوعی ملیله‌کاری نقره است که به‌عنوان زیور زنانه کاربرد دارد. ویژگی خاص این نوع ملیله‌کاری که یکی از زیورآلات زنان و دختران سنگسری بوده، دیگرگونی فرم آن است که بر روی «ساختِه مَکِنِه» قرار می‌گیرد. چَنگوم دو طرف سر و در بالای گوش قرار می‌گیرد و تا زیر چانه ادامه می‌‌یابد.

مکنه یا شال بلند ابریشمی(کژین) هم نوعی هنر سوزن‌دوزی است که تقریباً سه متر طول دارد و سطح آن را به‌طور کامل شماره‌دوزی می‌کنند.

برای آشنایی بیشتر با ساخته مَکِنه (مکنا یا شال شماره‌دوزی سنگسری) پوشش محلی زنان در شهرستان مهدی‌شهر خوب است بدانیم که قدمت آن به دوره اشکانیان بازمی‌گردد. این پارچه معمولاً به‌عنوان روسری توسط زنان مورد استفاده قرار می‌گرفت.

روسری مکنا روسری زنان طبرستان قدیم بوده است که در سنگسر به آن مکنه گفته می‌شود. جنس نخ به‌کاررفته در پوشش ساخته مکنه ابریشم است. این پوشش ابریشمی زیبا و پرنقش‌ونگار زنان، همچون بسیاری از لباس‌های محلی اقوام ایرانی، در حال فراموش شدن است و به‌دنبال آن چنگوم که روی این پارچه برای تزئین قرار می‌گرفت نیز در معرض فراموشی است.

 ساختار چنگوم

چنگوم از دو بخش کلی «لَفت» و چنگوم تشکیل شده که هرکدام نیز از اجزایی شامل «سَرچَنگِه» که جزئی از لَفت یا «گودبِنت» است و با حلقه Sمانند روی آن و یا نیم‌قوسی خم‌شده که در بین الیاف «ساختِه مکنه» قرار می‌گیرد و نگهدارنده چنگوم بر روی سر است.

این قسمت باید دارای استحکام بیشتری باشد. بنابراین، کف و قلاب آن را از فلز برنج، مس و روی می‌ساختند تا تحمل وزن چنگوم را داشته باشد. پایه اصلی فرم سرچنگه دایره‌ای است که با توجه به عواملی چون سفارش مشتری و میزان قیمت تمام‌شده چنگوم از سکه اشرفی، پهلوی، سکه رایج زمان، ادعیه، صلوات و توسل به ائمه آذین می‌شده است.

 قدمت چنگوم

چنگوم ۱۵۰ قدمت دارد. قدیم‌ترین نمونه‌های چنگوم که از ایل سنگسر سمنان به‌جا‌مانده همین اندازه عمر دارد و این موضوع نشان می‌دهد که چنگوم‌سازی بیش از این قدمت دارد. نگاهی دقیق‌تر به پژوهش‌های تاریخ هنر نشان می‌دهد قدیمی‌ترین اشیای ملیله‌ای ایران به روایت اکثر محققان متعلق به ۳۳۰ تا ۵۵۰ قبل از میلاد است. مخاطب اندک چنگوم هم این روزها از این زیور در جای اصلی خودش استفاده نمی‌کند و درواقع از این زیور امروزه به‌عنوان شیء گرانبها و یادآور گذشته یاد می‌شود.

 تهیه فلزات ارزشمند برای ساخت چنگوم

در تعریف چگنوم اشاره کردیم که نوعی ملیله‌کاری است. ملیله به نقوش حاصل از مفتول‌های فلزی گفته می‌شود که به گونه‌های ملیله نقره، طلا، مس و سایر آلیاژها تقسیم‌بندی می‌شوند. در ساخت چنگوم یا همان زیور زنان سنگسر از نقره، آلیاژهای مس، نیکل و مس، روی (برنج) استفاده می‌شد.

نقره مورد استفاده در چنگوم‌سازی هم از سکه‌های نقره قدیمی تهیه می‌شد. مثلاً سکه فتحعلی‌شاهی را «تَنبُل قِرون» می‌گفتند که پس از ذوب برای مفتول ملیله استفاده می‌شد.

در اصطلاح به این نقره موجود در سکه «پنبِه» می‌گفتند که به اعتقادشان نقره صد درصد بوده است. برای صفحات زیرین هم از سکه‌های دیگر استفاده می‌کردند که اغلب از آلیاژهای مس-نیکل و از استحکام بالاتری برخوردار بودند، به‌عنوان تکیه‌گاهی برای قرارگرفتن ملیله نقره روی آنها استفاده می‌شده است.

برنج مصرفی در سرچنگه‌ها را نیز از سینی‌های کهنه و ورقه‌های مستهلک فرآوری می‌کردند. موم مورد استفاده را نیز از کندوهای عسل منطقه تأمین و برای شست‌وشو نیز از زاج سفید استفاده می‌کردند.

 فوت‌وفن ساخت چنگوم

معمولاً فرزندان از ۱۵سالگی که به استفاده از ابزار مسلط می‌شدند، کنار دست پدران خود می‌نشستند و ساخت دست‌سازه اصیل قوم سنگسر را می‌آموختند. زرگرهای سمنانی هم حسابی به فوت‌وفن ساخت چنگوم مسلط بودند. با فراموشی چنگوم هنرمندان هم ساخت این دست‌سازه را از کارهای خود خارج کردند. اما برخی هنوز هم برای آموزش چنگوم پیشقدم هستند.

این‌طور که گفته می‌شود با روزی پنج ساعت کار و تمرین حدود دو ماهه می‌شود راه و رسم چنگوم‌سازی را یاد گرفت. قیمت چنگوم هم به وزن نقره یا فلز ارزشمند دیگری که در آن استفاده شده است، مربوط می‌شود.

در ساخت چنگوم یا همان زیور زنان سنگسر از نقره، آلیاژهای مس، نیکل و مس، روی (برنج) استفاده می‌شد. نقره مورد استفاده در چنگوم‌سازی نیز از سکه‌های نقره قدیمی تهیه می‌شد. مثلاً سکه فتحعلی‌شاهی را «تَنبُل قِرون» می‌گفتند که پس از ذوب برای مفتول ملیله استفاده می‌شد

برای ساخت چنگوم، کوره زغالی که برای ذوب نقره مورد استفاده قرار می‌گیرد، توسط چرخی که با دست حرکت داده می‌شده، دم را به دوره کوره منتقل می‌کند. پس از ذوب و انتقال مواد به روی ریچه (قالبی فلزی است که نقره، بعد از ذوب به داخل آن ریخته می‌شود و در اصطلاح محلی به آن «ریجه» می‌گویند)، نقره حاصل را که حالت شمش‌مانندی پیدا کرده است، روی سندان گذاشته و با چکش می‌کوبند.

این به‌صورتی است که شمش تبدیل به شمش شش‌گوش شود و به این عمل در اصطلاح محلی فَخ کرتِن می‌گویند. بعد در اندازه‌های یکسان نقره شش‌گوش‌شده را می‌بریده‌اند و باز به‌عمل فَخ کردن ادامه می‌داده‌اند تا به‌اندازه مناسب برای گذراندن از حدیده (صفحه‌ای است فلزی که بر روی آن سوراخ‌های متعددی با قطرهای مختلف تعبیه شده است) برسند.

پس از ذوب سکه‌های نیکلی آنها را باز هم بر روی ریجه منتقل می‌کردند و بعد با چکش‌کاری آنها را تخت و یکدست می‌کردند و بعد در فرم موردنظر برش می‌زدند.

پس از آنکه بستر کار آماده شد، با موم کاملاً می‌پوشاندند و بعد یکی‌یکی ملیله‌ها را روی موم در جایگاه مورد نظر نصب می‌کرده‌اند. سپس لحیم مفتول را که اغلب یا به‌صورت پودرشده می‌بود و یا در جاهایی که نیاز بیشتر داشت به‌صورت تکه‌مفتولی قرار می‌دادند و بار دیگر درون کوره می‌بردند.

با قرار گرفتن در معرض حرارت موم‌ها آب می‌شوند و لحیم‌ها نیز آب می‌شوند و ملیله‌ها به همدیگر متصل می‌شوند. پس از پایان کار نیز بخشی که از چنگوم آماده‌شده را در محلول زاج سفید می‌شسته‌اند تا آلودگی‌ها از آن زدوده شود. سپس با برس سیمی یا فرچه نیز زوائد باقیمانده را از محیط دور می‌کردند.

 نقوش رایج در چنگوم

نقوش متعددی چون دندانه، تابیده، برگ، غنچه، پیچک، سه چشمه و یک چشمه در چنگوم سنگسری شکل گرفته است، اما چند نقش مهم هم در چنگوم رواج بیشتری داشت. یکی از آن‌ها نقش «مونگ» به معنی ماه است. در چنگوم‌های سنگسری ۱۴ نقش مونگ را قرار می‌دادند. استعاره از آنکه صاحب چنگوم تبدیل به ماه شب چهارده می‌شود. «بته‌جقه» که سرو خم‌شده و نماد زندگی است نیز از نقش‌های رایج در چنگوم بوده‌ است