سایه فراموشی بر سر «عبابافی»

به گزارش اخبار سبز کشاورزی؛ ایرانی‌های خوش‌قریحه، لباس را فقط برای پوشاندن تن و بدن خود و حفاظت از گرما و سرما نمی‌دانستند. پوشش هر قوم و قبیله‌ای در ایران زمین نه‌تنها بیانگر نوع اقلیم و برگرفته از طبیعت بود، بلکه به تناسب موقعیت اجتماعی و اقتصادی افراد برای زنان و مردان فرق می‌کرد.

این نوع نگاه به پوشش باعث شد تا از گذشته دور تاکنون، هنر یا شغل بافت پارچه‌های متفاوت در اقصی‌ نقاط ایران جان بگیرد. یکی از همین هنرهای دستی که حالا نیم‌نفسی برایش مانده، «عبابافی» است که در نیمه جنوبی کشور رونق داشت.

 «عبا» لباسی بسیار ساده و سبک بود که معمولاً آن را بر روی لباس‌های دیگر می‌پوشیدند. به‌دلیل راحتی این لباس تا چندی پیش مردان ایرانی در خانه عبا روی دوش خود می‌انداختند. قدمت «عبابافی» در کشور ما به پنج قرن پیش برمی‌گردد. عبا از پشم گوسفند یا شتر بافته می‌شد و حالا در گوشه‌و‌کنار کشور اندک کارگاه‌های «عبابافی» باقی مانده‌است.

رونق «عبابافی» در جنوب کشور

از آنجا که «عبابافی» از شهرهای عربستان راهی کشور ما شد، خاستگاه این هنر را باید در شهرهای جنوبی کشور دنبال کنیم. بوشهر، نائین، بهبهان، مشهد و ایلام از شهرهایی هستند که هنرمندان زیادی در آن «عبابافی» می‌کردند. در بسیاری از شهرها و روستاهای استان بوشهر که اولین استان در زمینه عبابافی در ایران شناخته می‌شود، این هنر به‌عنوان شغل خانوادگی استمرار داشت. البته استفاده از عبا مختص این شهرها نبود و به دیگر نقاط کشور ارسال می‌شد.

حالا که خبری از کارگاه‌ نیست و هنرمندان این رشته به گوشه‌ای رفته‌اند، «عبابافی» را فقط باید در روستاها دید. در قدیم، در هر کارگاه حدود 10 نفر مشغول کار بودند، حالا اگر کارگاهی در این شهرها پیدا شود، حداکثر دو نفر مشغول کار هستند.

ازآنجاکه «عبابافی» از شهرهای عربستان راهی کشور ما شد، خاستگاه این هنر را باید در شهرهای جنوبی کشور دنبال کنیم؛ بوشهر، نایین، بهبهان، مشهد و ایلام از شهرهایی هستند که هنرمندان زیادی در آن «عبابافی» می‌کردند

صنایع‌دستی خاص در نائین

«عبابافی» علاوه بر جنوب، از صنایع‌دستی قدیمی رایج در شهرستان نایین استان اصفهان هم محسوب می‌شد. عبای این شهرستان به رنگ‌های سرخ و خرمایی و با استفاده از کرک شتر، پشم گوسفند و بز بافته می‌شد. در دهه ۱۳۵۰، سالانه تا پنج هزار عبا از این شهرستان صادر می‌شد که بیشتر آنها از محله محمدیه و سرداب‌های (کارگاه‌های زیرزمینی) «عبابافی» تولید می‌شد.

«کوهپایه» اصفهان هم یکی از مراکز بافت پارچه عبا در کشور بود، اما حالا فقط سه نفر در این منطقه به این حرفه مشغول‌اند. از 23 کارگاه «عبابافی» در محمدیه نایین که مرکز تولید عبای زمستانی کرک شتری و کرک بز است، فقط نیمی از آنها مشغول به فعالیت هستند.

روزگار بی‌رمق «عبابافی» در بهبهان

«عبابافی» در بهبهان استان خوزستان هم باوجود 11 کارگاه نیمه‌فعال، کماکان به فراموشی سپرده شده است. عبای بهبهان در دسته باکیفیت‌ترین عباها قرار می‌گیرد، زیرا مواد اولیه به‌کاررفته در پارچه و شیوه قدیمی بافت آن باکیفیت است. استادکاران بسیاری عبابافی بهبهان را رونق بخشیده‌اند که از جمله آنها می‌توان به «علی خوب»، «غلام عظیمی»، «تقی پریزاد»، «ایرج مهدیان» و «جعفر مشغول‌الذکر» اشاره کرد.

کارگاه‌های عبابافی بهبهان در خیابان پیروز بهبهان و در مجاورت مسجد «مکتب‌المهدی» یا در کوچه «شهید قنبریان» واقع شده‌اند. «عبابافی» برای بیرون‌آمدن از حاشیه و جان تازه گرفتن نیازمند تعریف کاربری‌های جدید مثل طراحی لباس‌های مختلف با این پارچه، بازار فروش مناسب، ایجاد علاقه برای جوانان و تشویق پیشکسوتان به آموزش این هنر است. ناگفته نماند که سختی مراحل تولید هم از عوامل فراموشی این هنر شده است.

معاون صنایع‌دستی اداره‌کل میراث‌فرهنگی بوشهر: هفته گذشته سه کارگاه تولیدی عبابافی، گلیم‌بافی و احجام چوبی در شهرستان‌های بوشهر و دشتی افتتاح شد. رونق کسب‌وکار و ارتقای کیفیت محصولات صنایع‌دستی و معرفی آنها در اولویت است

پارچه‌ای لطیف از پشم شتر

در بافت عبا از پشم گوسفند و شتر استفاده می‌شود. بیشتر عباهایی که در روستاهای بوشهر بافته می‌شود، از پشم شتر دشتی که «ذبه» نام دارد، تهیه می‌شود. عباهایی که در شهرهای دیگر همچون نایین بافته می‌شود و سرخ‌رنگ یا خرمایی است با استفاده از کرک و پشم بافته می‌شوند. شاید به نظر برسد پارچه‌ای که از پشم بافته می‌شود، ضخیم است، اما هنر بافندگان عبا به گونه‌ای بود که هم عباهای تابستانی می‌بافتند و هم عباهای زمستانی.

جنس عبای تابستانی لطیف و خنک است و در ماه‌های گرم سال استفاده و بیشتر در شهرهایی همچون بهبهان، بوشهر و برخی از شهرهای اصفهان بافته می‌شود. این نوع عبا که بسیار سبک است، با کمک نخ پنبه بافته می‌شود و اکثراً تاروپود آن به رنگ مشکی یا قهوه‌ای است. عبای زمستانی، بیشتر در نایین و از پشم شتر بافته می‌شود.

شیوه «عبابافی»

عبابافی دو بخش ریسندگی و بافندگی دارد؛ کار ریسندگی را خانم‌ها انجام می‌دهند و بافندگی را آقایان به‌عهده دارند. سخت‌ترین مرحله بافت عبا، ریسندگی آن است که از سوی زنان روستایی و در طول دو تا سه ماه انجام می‌شود. پشم باید به‌خوبی خشک شده باشد. پشم‌هایی که خیس باشند، به‌هم می‌چسبند.

معمولاً «عبابافی» بیشتر در فصل تابستان انجام می‌شود که رطوبت هوا پایین باشد. بافت عبا بر روی دستگاه ساده چوبی و قدیمی انجام می‌شود که شامل دو تکه چوب افقی و عمودی و تعدادی شانه و چرخ چوبی است.

در مرحله اول برای چله‌کشی نخ‌ها، چله را روی این دستگاه سوار می‌کنند و پس از آن، توسط چند ابزار ساده دیگر بافت عبا در اندازه موردنظر را شروع می‌کنند. تارها به دو گروه تقسیم می‌شوند و در مرحله پودگذاری ماکو را از لابه‌لای نخ‌های تار رد می‌کنند.

در آخر نوبت به دفتین زدن می‌رسد که موجب انسجام پارچه و جداسازی تارها از یکدیگر می‌شود. طول هر طاقه عبا شش متر و وزن آن ۲.۵ کیلوگرم است.

نخ پنبه به‌جای پشم شتر

در بافت هر عبا از سه کیلوگرم پشم استفاده می‌شود و به‌دلیل ظرافت بالایی که بافت آن دارد، وقت بیشتری برای تولید آن گرفته می‌شود. کارهایی همچون موچینی و پرداخت پشم نیز نیازمند صرف زمان بالایی است که همه این عوامل باعث می‌شود تا بافندگان دیگر به‌مانند گذشته از پشم شتر در بافت عبا استفاده نکنند.

اینکه دقیقاً از چه زمانی نخ پنبه جایگزین کرک و پشم در تار عباها شد مشخص نیست، اما حدود 50 سال پیش هم از نخ چله برای بافت عباها به‌صورت امروزی استفاده می‌شد.

ماشین، جای هنر دست را نگرفت

شاید این پرسش مطرح شود که چرا با وجود ماشین‌آلات نساجی، کارگاه سنتی «عبابافی» هنوز هم دایر است؟ پاسخ این است که روش‌های نوین و دستگاه‌های صنعتی نمی‌تواند پارچه عبایی باکیفیت و زیبایی را که با دست بافته می‌شود، به‌دست دهد. ارزش «عبابافی» نیز به‌همین ظرافت و کیفیت پارچه حاصل دست هنرمند است.

با وجود اینکه این روزها «عبابافی» رونق گذشته را ندارد، اما باز هم از همین کارگاه‌های صنایع‌دستی، پارچه‌های «عبابافی» به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس صادر می‌شود. پیشکسوتان این هنر معتقدند بهترین راه برای احیای این هنر، سرمایه‌گذاری و کارآفرینی برای تأسیس و توسعه کارگاه‌های آموزشی است.

هفته گذشته نیز سه کارگاه تولیدی عبابافی، گلیم‌بافی و احجام چوبی در شهرستان‌های بوشهر و دشتی افتتاح شد. به گفته «خلیل رازه» معاون صنایع‌دستی اداره‌کل میراث‌فرهنگی بوشهر رونق کسب‌وکار و ارتقای کیفیت محصولات صنایع‌دستی و معرفی آنها در اولویت است./پیام ما