ماشته هنر از یاد رفته عشایر
قدمت صنایعدستی در جای جای ایران به قرن‌ها پیش برمی‌گردد؛ صنایعی که در روزگار رفته بنا بر نیاز آن زمان به وجود آمده است و با ذوق و هنر ایرانی به زیباترین شکل خود درآمده. این صنایع که کاربرد زیادی نیز داشته‌اند، حالا بنا بر تغییر شرایط زندگی به گوشه‌ای رانده شده‌اند.
اخبار سبز کشاورزی ؛ تولید صنایعدستی کاهش یافته و انسان امروزی ترجیح داده است بیشتر از کالای ماشینی که هم تنوع و رنگ بیشتری دارد و هم ارزان‌تر است، استفاده کند. برخی از صنایعدستی نیز به همین دلیل به فراموشی سپرده شدند. هنر «ماشته‌بافی» یکی از دست‌بافته‌های ارزشمند هنرمندان ایرانی است که از این سرنوشت تلخ بی‌نصیب نمانده.
«ماشته‌بافی» دست‌بافته‌ای از پشم است و به دیار لرستان اختصاص دارد. در این سرزمین پارچه پشمی‌ای به‌نام ماشته وجود دارد و از پشم ریسیده و آماده می‌شود. دست‌بافته‌ای که بیشتر مورد استفاده عشایر قرار می‌گیرد و به‌دلیل قابلیت‌هایی که دارد، استفاده‌های متنوعی از آن می‌شود. ولی حالا کمتر از آن یاد می‌شود و اگر هم با تکنیک «ماشته‌بافی»، پارچه‌ای بافته شود از نخ‌های پلی‌استر و اکریلیکی است.
خاستگاه هنر «ماشته‌بافی»
ماشته نوعی پارچه محلی است که اصالت آن به لرستان باز می‌گردد؛ سرزمینی که تنوع صنایعدستی در آن بسیار زیاد است و بخش عمده‌ای از صنایعدستی بومی، قدمتی به بلندای تاریخ دارند. شاهکارهای هنرمندان این دیار در گلیم‌بافی، جاجیم‌بافی، مسگری، قلم‌زنی، ورشوسازی، گره‌چینی و قالی‌بافی خودش را نشان می‌دهد. در خانه‌های مادربزرگان این منطقه هم که سرک بکشیم، حتماً تعدادی از این صنایعدستی را خواهیم دید که خانه را زینت داده‌اند، اما نسل جوان کمتر از راه و رسم تهیه و تولید این صنایعدستی سر در می‌آورد.
درباره وجه تسمیه «ماشته» در هیچ کتابی، سخنی به میان نیامده است، اما می‌شود معانی واژه جاجیم را درباره ماشته نیز پذیرفت.
«ماشته‌بافی» از تنوع رنگ و شکل برخوردار و همه مواد اولیه و ابزار کار آن در استان لرستان فراهم است. از‌این‌رو، میتوان نه‌تنها به‌عنوان یک سرمایه فرهنگی بلکه به‌عنوان یک سرمایه اقتصادی برای اشتغال‌زایی به آن نگاه کرد. صنعتی که بیش از هر فعالیت اقتصادی دیگری زمینه توسعه و پیشرفت دارد
«ماشته‌بافی» که به‌دلیل استفاده از پشم، زیرمجموعه فرش‌بافی دسته‌بندی می‌شود، توسط دستان هنرمند خطه لرستان بافته می‌شد. آن‌طور که پژوهش‌ها نشان می‌دهند، در لرستان فرش‌بافی رواج داشته است. شرایط آب‌وهوایی خوب و مناسب موجب پرورش دام و در پی آن تولید پشم و مواد اولیه مرغوب، بستر خوبی برای انواع بافته‌ها بوده‌است. یکی از دست‌بافته‌های منحصربه‌فردی که در این منطقه بافته می‌شود، ماشته است. گفته می‌شود قدمت این بافته به زمان سلجوقیان می‌رسد. این دست‌بافته در بیشتر مناطق استان و در شهرهای خرم‌آباد، بروجرد، نورآباد و الیگودرز بافته می‌شود.
ماشته یکی از ملزومات مردم لرستان به‌ویژه عشایر ساکن این استان است و عشایر خود نیز یکی از مروجان ماشته در این منطقه بودند. بافت ماشته، شبیه به جاجیم است و نقوش خاصی دارد. امروزه با توجه به تغییراتی که در سبک زندگی مردم رخ داده و همچنین ازدیاد تولیدات ماشینی، این هنر رو به فراموشی است.
«ماشته‌بافی» چگونه است؟
مهمترین ماده اولیه مصرفی در تولید ماشته نخ پشمی «الوان» است. چرخ چله‌پیچی، چرخ ماسوره‌پیچی و ماکو و ماسوره از ابزار «ماشته‌بافی» است. دار «ماشته‌بافی» یا همان قسمت اصلی دار، چهار وردی است. ورد، ابزار تقسیم‌بندی تارهای چله است. هر یک از این وردها با چهار پدال به پایه دار وصل می‌شوند که به هنگام بافت با جابه‌جایی هماهنگ آنها، توسط پاهای بافنده عمل بافت صورت می‌گیرد.
وقتی دهانه کار باز می‌شود، ماکو را از آن عبور می‌دهند و پود را با زدن شانه بر لبه پارچه می‌کوبند و طبق همین سلسله‌مراتب، دو رج کشیده از پدال‌ها طبق نقشه بافت جابه‌جا می‌شود و مراحل بافت صورت می‌گیرد. نوار بافته‌شده به‌طور تقریبی ۹ متر طول و ۴۵ تا ۵۰ سانتی‌متر عرض دارد که هر چهار قطعه آن را به‌هم می‌دوزند تا بافته‌ای دو مترمربعی به دست آید.
معاون صنایعدستی و هنرهای سنتی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی لرستان: در راستای حمایت از صنایع در معرض فراموشی یا منسوخ‌شده، تأسیس خانه نساجی استان در دستورکار قرار گرفته و تسهیلاتی برای آموزش مداوم رشته‌های صنایعدستی صورت گرفته است
کاربرد ماشته
معروف‌ترین نقوش ماشته‌های لرستان گل‌پتویی، دار (درخت)، راه‌راه، هشت‌خانه، خانه پنج‌زاری است که بافت آن توسط عشایر انجام می‌شود و به جاجیم هم معروف است. فقط در لرستان و برخی نقاط کرمانشاه «ماشته» نامیده می‌شود که از قدیمی‌ترین صنایعدستی و پارچه‌های دست‌بافته این منطقه است.
در زمان قدیم ماشته بیشتر برای روکرسی، روانداز و رختخواب‌پیچ مورد استفاده داشته و حالا با طرح‌های هنرمندان موارد استفاده‌ای نظیر رومیزی، زیرانداز، روفرشی، کیف دستی، رویه مبلمان، پشتی و تکه‌دوزی رویه کیف و کفش زنانه نیز برای آن طراحی کرده‌اند. با ورود ماشین‌های ریسندگی و فعالیت کارخانه‌های بزرگ بافندگی، سرنوشت «ماشته‌بافی» هم به دیگر دست‌بافته‌های سنتی دچار شده است. با‌این‌حال برای زنده ماندن این هنر هنوز هم راه‌هایی وجود دارد. با تغییر در طرح و رنگ و تکنیک بافت کاربردهای جدیدتری برای آن تعریف می‌شود که به خلاقیت هنرمندان و طراحان نیاز دارد.
آموزش صنایعدستی راهی برای اشتغال‌زایی
«ماشته‌بافی» از تنوع رنگ و شکل برخوردار و همه مواد اولیه و ابزار کار آن در استان لرستان فراهم است. از‌این‌رو، میتوان نه‌تنها به‌عنوان یک سرمایه فرهنگی بلکه به‌عنوان یک سرمایه اقتصادی برای اشتغال‌زایی به آن نگاه کرد. صنعتی که بیش از هر فعالیت اقتصادی دیگری زمینه توسعه و پیشرفت دارد. در حقیقت صنایعدستی هم نقش هویت ملی دارد و هم نقش اقتصادی که از ارزش‌افزوده بالایی برخوردار است. تولیدات عشایری در لرستان همچون «ماشته‌بافی» بیشتر برای اعضای خانواده عشایر مورد استفاده دارد تا بازار مصرف.
معاون صنایعدستی و هنرهای سنتی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی لرستان، از تلاش‌های زیاد در راستای حفظ و احیای صنایعدستی و هنرهای سنتی نام می‌برد که نجات‌بخش هنرهای در معرض فراموشی است. به گفته «عباس حمزه‌ای» در راستای حمایت از صنایع در معرض فراموشی یا منسوخ‌شده، تأسیس خانه نساجی استان در دستورکار قرار و تسهیلاتی برای آموزش مداوم رشته‌های صنایعدستی صورت گرفته است. فعالان صنایعدستی در لرستان نیز معتقدند اختصاص غرفه دائمی در استان یا شهرستان‌ها به‌ویژه برای صنایعی که در معرض فراموشی هستند، تا حد زیادی به رشد و توسعه صنایعدستی و حمایت از فعالان این حوزه کمک می‌کند.
«عطا حسن‌پور» مدیرکل اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی لرستان می‌گوید که فعالان رشته‌های صنایعدستی در معرض فراموشی نباید تنها به‌دنبال انجام کارهای تزئینی باشند، بلکه باید روی وجه کارکردی این صنایع تمرکز و تأکید داشته باشند. درحالی‌که ما باید به‌دنبال انتقال این هنرها و صنایع به نسل آینده باشیم و آموزش نیز مدنظر تولیدکنندگان و فعالان این عرصه باشد.
