هنر کاشی‌کاری در ایران در تهدید کاشی‌های چاپی رنگ باخته است
کاشی‌های رنگ‌پریده
پیشکسوتان معتقدند تولید انبوه بازار کاشی، هفترنگ سنتی را از سکه انداخته است، باید برای آموزش فوت‌وفن این هنر هزارساله فکری کرد
اخبار سبز کشاورزی؛ کاشی‌های فیروزه‌ای، لاجوردی و آبی در بناهای باشکوه ایرانی از شوش و تخت‌جمشید تا مسجد کبود تبریز و مسجد جامع اصفهان هنر زبانزد ایرانیان است که بعد از ظهور اسلام در گوشه‌وکنار این مرزوبوم به غایت خود رسیده و درخشیده است. بااین‌حال، هنر کاشی‌کاری ایرانی یا همان کاشی هفترنگ در مهد شکوفایی‌اش، حال خوشی ندارد و در ورطه فراموشی افتاده است.
کاشی‌های مربعی‌شکل ریز و درشت که گاهی به یک بیت شعر هم مزین شده، ظروف کاشی‌کاری هفترنگ برای سفره هفت‌سین که این روزها بازار را پر کرده‌اند و انواع و اقسام کاشی‌ها انگار می‌گویند که جایگاه هنر کاشی‌کاری حسابی امن و امان است. اما اهل هنر می‌دانند که کاشی‌های چاپی جای هنر کاشی‌کاری هفترنگ نشسته‌اند و هنرمندان را از دور بازار خارج کرده‌اند.
سابقه کاشی‌کاری در ایران
ایرانی‌ها سابقه طولانی در هنر ساخت کاشی دارند. پیش از ورود اسلام به ایران از آجرهای لعاب‌دار برای استحکام بنا استفاده می‌شد، اما پس از ظهور اسلام، هنر کاشی‌کاری در خدمت زیبایی بناها قرار گرفت. در تزئیناتی که از دوره هخامنشی برجای مانده است، کاربرد آجرهای لعاب‌دار رنگین در بدنه ساختمان‌های شوش و تخت‌جمشید دیده می‌شود.
ساسانیان نیز ساخت کاشی‌های زمان هخامنشیان را با همان شیوه و با لعاب ضخیم‌تر ادامه دادند، اما از قرن هشتم تا اواخر قرن دوازدهم ه.ق و پایان دوره صفوی کاشی‌کاری یکی از عناصر اصلی تزئینات بناها در معماری ایرانی-اسلامی بود.
ایرانیان خوش‌ذوق در همه‌جای کشور دستی در کاشی‌کاری داشتند، اما نگاهی به پژوهش‌های تاریخی نشان می‌دهد مرکز اصلی تولید کاشی، شهر کاشان بود و تعداد بسیار زیادی از گونه‌های مختلف کاشی از نظر فرم و تکنیک و به اشکالی چون همچون ستاره‌های هشت‌گوش و شش‌گوش، چلیپا و شش‌ضلعی در این شهر ساخته می‌شد
در دوره حکومت سلجوقیان (قرن پنجم ه.ق) تولید کاشی در ایران توسعه پیدا کرد. کتیبه‌های تاریخی مناره‌های دوران سلجوقی از زیباترین نمونه‌های معماری اسلامی این دوره هستند.
در زمان حمله مغول به ایران روند تولید کاشی با وقفه کوتاهی روبه‌رو شد و پس از احیای بناهای یادبود توسط حکام ایلخانی، روند تولید کاشی در ایران ادامه پیدا کرد. کاشی به‌دلیل داشتن سطحی شیشه‌ای به‌نام لعاب، علاوه‌بر زینت بخشیدن به بنا، آن را در برابر آب و رطوبت عایق می‌کند.
انواع کاشی‌کاری
هنرمندان ایرانی از ترکیب کاشی‌هایی با رنگ‌های مختلف به‌شیوه موزاییک، کاشی معرق را به‌وجود آوردند و خشت‌های کاشی‌های ساده و یکرنگ دوره قبل از اسلام را به رنگ‌های متنوع آمیخته و کاشی هفترنگ را ساختند. به‌این‌ترتیب، از قرن پنجم هجری به‌بعد کمتر بنایی را می‌توان مشاهده کرد که با یکی از این روش‌ها تزیین نشده باشند.
خاستگاه کاشی‌کاری
ایرانیان خوش‌ذوق در همه‌جای کشور دستی در کاشی‌کاری داشتند، اما نگاهی به پژوهش‌های تاریخی نشان می‌دهد مرکز اصلی تولید کاشی، شهر کاشان بود و تعداد بسیار زیادی از گونه‌های مختلف کاشی از نظر فرم و تکنیک و به اشکالی چون همچون ستاره‌های هشت‌گوش و شش‌گوش، چلیپا و شش‌ضلعی در این شهر ساخته می‌شد و در اختیار هنرمندان و معماران قرار می‌گرفت.
هنرمندان کاشی‌کار صاحب‌نام نیز در اصفهان و شیراز بودند. گفته می‌شود بخش زیادی از مساجد و بقاع متبرکه جنوب کشور توسط هنرمندان شیرازی تهیه شده‌است. البته در خطه آذربایجان و اردبیل هم هنرمندان کاشی‌کار ممتازی بودند.
کاشی‌کاری هفترنگ
در کاشی‌کاری هفترنگ کاشی‌هایی با شکل و ابعاد منتظم بنابر سلیقه استادکار و ویژگی‌های محل اجرای اثر به شکل‌های هندسی آماده می‌شود. مسجد جامع عتیق شیراز، مسجد جامع تبریز، مسجد جامع کرمان، مسجد جامع یزد، مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع قزوین از نمونه بناهایی بودند که به زینت کاشی‌کاری هفترنگ هنرمندان ایرانی آراسته شدند. هنر کاشی‌کاری در ساختمان مساجد و مدارس هم به‌کار گرفته می‌شد. نمای برخی از خانه‌ها نیز با هنر کاشی‌کاری تزئین می‌شد.
کاشی هفترنگ یکی از جلوه‌های اصیل هنر ایرانی است که در شیراز به اوج خود رسید. از ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد این کاشی وجود رنگ‌های شاد و طرح گل و مرغ در آن است.
نمونه‌های بسیار زیبای این هنر در تاریخ هنر شیراز قابل مشاهده است که کاشی‌کاری‌های هنرمندانه مسجد نصیر‌الملک مشیر و مسجد وکیل از آن جمله هستند. باوجود اهمیت و جایگاه شاخص هنر سنتی کاشی هفترنگ این روزها حسابی زیر غبار فراموشی رفته است و کاشی‌های چاپی جای این هنر را گرفته‌اند. راه‌ورسم گذشته و قدیمی این هنر سنتی با خطر فراموشی مواجه است.
از قرن هشتم تا اواخر قرن دوازدهم ه.ق و پایان دوره صفوی کاشی‌کاری یکی از عناصر اصلی تزئینات بناها در معماری ایرانی-اسلامی بود. در دوره حکومت سلجوقیان (قرن پنجم ه.ق) تولید کاشی در ایران توسعه پیدا کرد. کتیبه‌های تاریخی مناره‌های دوران سلجوقی از زیباترین نمونه‌های معماری اسلامی این دوره هستند
ریزه کاری‌های هنر کاشی‌کاری هفترنگ آرام‌آرام از یاد رفته است و حالا هنرمندان این رشته که پا سن گذاشته‌اند و مویی سپید کرده‌اند، می‌گویند حالا اوج هنر کاشی‌کاری این شده که کاشی را از یک کارخانه می‌خرند و روی آن را چاپ سیلک نقاشی می‌کنند یا با عکس‌برگردان روی کاشی نقش زده می‌شود. کاری که با شیوه ساخت کاشی هفترنگ سنتی و طرح و نقش زدن روی آن زمین تا آسمان تفاوت دارد.
از سویی دیگر رنگ‌هایی که در کاشی‌کاری قدیم به کار برده شده است، به‌دلیل اینکه ترکیبی از سرب و قلع هستند، از مقاومت زیادی برخوردارند و با گذشت قرن‌ها از عمر این رنگ‌ها، همچنان زیبایی خاص خود را حفظ کرده‌اند. درحالی‌که رنگ‌های جدید وارداتی، خیلی زود تغییر رنگ می‌دهد و دوام و پایداری رنگ‌های قدیم را ندارند. حالا هم بیشتر کاشی‌های هفترنگ چاپی شده است و دیگر هنری در میان نیست.
شیوه کار
در کاشی هفترنگ که شهرت زیادی هم دارد، کاشی‌ها به‌شکل چهارگوش ساخته می‌شوند و اندازه تقریبی آنها ۱۵ در ۱۵ سانتی‌متر یا بیشتر است. در این شیوه کاشی را پس از پخت اول و ترسیم نقش روی آن دوباره در کوره حرارت می‌دهند و پس از خارج شدن از کوره، کاشی‌ها را در محل نصب می‌کنند. در این سبک از هفت رنگ سیاه، سفید، لاجوردی، فیروزه‌ای، قرمز، زرد و حنایی استفاده می‌شد.
تولید انبوه، کاشی هفترنگ سنتی را شکست
کاشی هفترنگ از زمانی که شیوه معماری ایرانی تغییر کرد، در مسیر فراموشی قرار گرفت و با ورود مدرنیته به این عرصه، شتاب بیشتری به خود گرفت. تکنولوژی نیز به میان آمد و صنعت چاپ روی کاشی قفل محکم‌تری به فراموشی هنر کاشی هفترنگ زد.
هنرمندان پیشکسوت می‌گویند احیای هنر کاشی هفترنگ نیازمند آموزش به نسل جدید است. جوانان هم نداشتن بازار کار را علت بی‌رغبتی‌شان می‌دانند و می‌گویند که کاشی چاپی با تیراژ بالا و تولید انبوه به‌اندازه کافی بازار را پر کرده است و مخاطب به‌دنبال کاشی هفترنگ اصیل نیست.
سلیقه مخاطب هم به همین جعبه‌های کوچکی تزئینی و ظروف کوچک و بزرگ آشپزخانه مثل جای قاشق و چنگال که رویشان یک صفحه کاشی هفترنگ نصب شده باشد و تصویری از هنر کاشی هفترنگ را ارائه بدهد، راضی شده است.
از سویی دیگر برخی از هنرمندان این رشته معتقدند آموزش تنها راه زنده ماندن فوت‌وفن این هنر هزارساله است و می‌شود از فضای مجازی برای ارتباط هنرمندان سراسر کشور بهره گرفت و ایده‌های تازه‌ای برای به‌روز کردن این هنر یافت. صادرات و برپایی نمایشگاه‌های تولیدات کاشی هفترنگ هم راهکار دیگری است که در کنار دیگر راهکارها مستلزم برنامه‌ریزی و صرف وقت و هزینه است./پیام ما
