کرخه تشنه‌تر از کارون

آبی برای کشاورزی در خوزستان نیست

سد و رودخانه کرخه که آب شرب و کشاورزی بخش عمده‌ای از مردم خوزستان را تأمین می کند این روزها شرایط بحرانی و پر تنشی را تجربه می کند.

مزرعه سبز : سد کرخه از بزرگ‌ترین سدهای جهان به شمار می‌رود که روی رودخانه‌ کرخه در بخش الوار گرمسیری شهرستان اندیمشک و خوزستان احداث شد.

سد کرخه که تاجی به طول سه هزار و ۳۰ متر و ارتفاع ۱۲۷ متر دارد و بزرگ‌ترین سد تاریخ ایران به حساب می‌آید و با حجم مخزنی به میزان ۷ میلیارد و ۳۰۰ میلیون مترمکعب، بزرگ‌ترین دریاچه‌ مصنوعی ایران را ایجاد کرده است.

سد کرخه که با هدف تأمین آب مورد نیاز زمین‌های کشاورزی پایین دست، تولید انرژی برق و کنترل سیل‌های مخرب و جلوگیری از خسارات ناشی از سیل ساخته شده این روزها آبی برایش نمانده است.

«مهدی قمیشی» عضو هیئت علمی دانشکده مهندسی علوم آب و محیط زیست دانشگاه شهید چمران اهواز در خصوص شرایط بحرانی سد و رودخانه کرخه با اشاره وقوع سیلاب سال ۹۸ در خوزستان اظهار کرد: از آن سال به بعد خوزستان دومین سال متوالی است که خشک‌سالی را تجربه می‌کند و قطعاً پیامدهای خشک‌سالی در سال جاری به‌مراتب بحرانی‌تر خواهد بود.

وضعیت کرخه بحرانی‌تر از کارون است

وی با بیان اینکه مخازن سدهای خوزستان در سال آبی گذشته با بحران کمبود ورودی ناشی از کاهش بارندگی در فصل مرطوب سال مواجه بودند و این بحران در سال فعلی فروکش نکرد، افزود: وضعیت در تابستان امسال به دلیل نبود تعادل بین مصارف و منابع آبی خوزستان به‌مراتب بدتر از تابستان گذشته خواهد بود.

عضو هیئت‌علمی دانشکده مهندسی علوم آب و محیط زیست در ادامه وضعیت منابع آب در حوضه کرخه را به‌مراتب بحرانی‌تر از سایر حوضه‌های استان دانست و عنوان کرد: اگرچه در حوزه کارون تنش آبی و کمبود آب وجود دارد اما این وضعیت در حوزه کرخه به مراتب بحرانی‌تر است.

قمیشی افزود: مسائل و مشکلات حوزه کرخه کم‌کم هویدا خواهد شد و ازاین‌رو تمهیداتی که سازمان آب و برق خوزستان و وزارت نیرو در این زمینه در نظر گرفته کاملاً درست است؛ توقیف و ممنوعیت کشت گیاهان آب بر درست است چون این حوزه وضعیت بسیار بحرانی دارد و مسئولان باید روی به مخاطره نیفتادن آب آشامیدنی و نیاز آبی احشام منطقه و صنعت متمرکز شوند.

عضو هیئت‌علمی دانشکده مهندسی علوم آب و محیط زیست با اشاره به وجود ذخایر استراتژیک در سد کرخه بیان کرد: در سال گذشته مسئولان به درستی مجبور به استفاده از این ذخایر استفاده شدند که زمستان گذشته این کمبود ذخایر آبی جبران نشده‌اند.

وی ادامه داد: با توجه به صنایع کشاورزی بزرگی مثل کشت و صنعت‌های نیشکر که مقدار زیادی معادل سه و دو دهم میلیارد مترمکعب از آب کارون بزرگ را مصرف می‌کنند و معمولاً دولت آب این بخش را تأمین می‌کند، شایسته است که مصرف این بخش بهینه شود؛ زیرا اگر راندمان استفاده آب در این کشت و صنعت‌ها به مقدار قابل قبولی افزایش یابد می‌توان حداقل یک میلیارد مترمکعب در این حوضه صرفه‌جویی داشت و این مازاد را برای مصارف دیگر به کار گرفت.

تسریع در اجرای طرح آب رسانی غدیر

قمیشی عنوان کرد: البته می‌توان مقداری از آب حوضه کارون به حوضه کرخه تزریق کرد هر چند خود حوضه کارون هم مشکل دارد اما چنانچه از نظر سازه‌ای قبل از رسیدن بحران اصلی در منطقه دشت آزادگان بتوان ساز و کار این انتقال را فراهم کرد، می‌توان از این امکان در صورت اضطرار استفاده کرد.

وی در ادامه همکاری کشاورزان و مدیران حوضه آب و کشاورزی خوزستان را یکی از راهکارهای برون‌رفت از این معضل برشمرد و بیان کرد: از اکنون باید ارتباط میان کشاورزان و مدیران دولتی دستگاه‌های اجرایی فعال شود، انجمن‌ها و تشکل‌های غیر دولتی باید توجیه و متقاعد شوند که راهکارهای ارائه شده به نفع همه است تا بتوان این بحران را پشت سر گذاشت.

عضو هیئت‌علمی دانشکده مهندسی علوم آب و محیط زیست افزود: از دیگر راهکارهای مدیریت خشک‌سالی در سالی جاری این است که راندمان استفاده از آب را در همه بخش‌های مصرف بالا ببریم، تحویل آب را حجمی کنیم، از کشت‌های پرمصرف آب پرهیز کنیم و صنایع آب بر را به سمت استفاده از آب‌های بازیافتی و غیرمتعارف سوق دهیم.

وی ادامه داد: تسریع در اجرای طرح آب رسانی غدیر و تغییر منبع تأمین آب این طرح، ایجاد تمهیداتی برای آب مورد نیاز گاومیش داران و تأمین حقابه مورد نیاز هورالعظیم از دیگر منابع قطعاً می‌توانند در تخفیف بحران خشکسالی مؤثر باشند.

قمیشی با اشاره به خسارت کشاورزان در کشت تابستانه در این زمینه مطرح کرد: دولت باید از هم اکنون به فکر صدمه‌ای باشد که از این بابت به کشاورزان وارد می‌شود و به‌عنوان راهکار نیز دولت می‌تواند خسارت نکشت را به کشاورزان به فوریت پرداخت کند تا این قشر زحمت کش حداقل بتوانند بدون مشکل معیشتی امسال را پشت سر بگذارند.

وی هشدار داد: در صورتی که مشکل معیشتی کشاورزان منطقه حاد شود حتماً شاهد سیر مهاجرت از حوضه کرخه به سمت دیگر شهرهای استان خواهیم بود و این امر آسیب‌های اجتماعی را در پی خواهد داشت و مشکلات جامعه از این بحران دوچندان خواهد شد.

ممنوعیت هر نوع کشت تابستانه در کرخه

رئیس سازمان جهاد کشاورزی خوزستان اظهار کرد: بر اساس گزارش سازمان آب و برق خوزستان مبنی بر اعلام منابع آب حوضه‌های آبریز استان به ویژه در چهار حوضه اصلی کرخه، کارون، دز و مارون این سازمان درخواست تدوین الگوی کشت را از سوی سازمان جهاد کشاورزی خوزستان داشت.

خدارحم امیری زاده ادامه داد: جلسه شورای حفاظت منابع آب خوزستان با حضور معاون عمرانی استاندار برگزار و با بررسی میزان منابع آب موجود، منابع قابل تأمین برای کشت تابستانه تعیین شد.

وی عنوان کرد: در حوضه کرخه امکان تأمین آب برای هیچ گونه کشت فصلی وجود ندارد و منابع آب کنونی فقط کفاف تأمین آب شرب و باغات دائمی را می‌دهد؛ حتی در زمینه حوضه‌های دیگر نیز وضعیت منابع آبی خوزستان تقریباً مشابه منابع آبی تابستان سال گذشته با یکسری تفاوت‌هایی در مخازن است.

رئیس سازمان جهاد کشاورزی خوزستان اضافه کرد: با توجه به منابعی که در شورای حفاظت خوزستان مصوب شد، سازمان جهاد کشاورزی بر اساس نوع گیاهانی که می‌تواند در شرایط مدیریت بحران قرار بگیرد، الگوی کشت را تدوین کرده است؛ بنابراین با توجه به مصوبه مدیریت بحران خوزستان و کشور در همه حوضه‌های آبریز استان و حتی بالادست آن ممنوعیت کشت برنج اعلام شد و عملاً به هیچ وجه امکان تأمین آب برای کشت برنج وجود ندارد.

امیری زاده با اشاره به اینکه سطح مشخص و الگوی کشت تعیین شده و به کشاورزان ابلاغ می‌شود، یادآور شد: کشت‌های جایگزینی که کشاورزان در الگوی کشت سال‌های قبل داشته‌اند و آشنایی کامل با آن شیوه کشت دارند و نیاز آبی خیلی کمتری نسبت به برنج دارند در الگوی کشت امسال نیز جایگزین شده است.

بارش‌ها کمتر از میانگین بود

«عباس صدریان فر» مدیرعامل سازمان آب و برق خوزستان نیز در تشریح وضعیت سدهای چهار حوضه آبریز کارون، کرخه، دز و مارون، اظهار کرد: در سال آبی جاری بارش‌های به وقوع پیوسته تقریباً در تمامی حوضه‌های آبریز منتهی به خوزستان کمتر از میانگین بلند مدت بود.

وی افزود: همچنین میزان بارش‌ها در ماه‌های اسفند و فروردین که مهمترین ماه‌ها برای آبگیری مخازن سدهاست، بارش‌ها کاهش بیشتری پیدا می‌کرد به طوری که در فروردین امسال عملاً هیچ بارشی به وقوع نپیوست.

مدیر عامل سازمان آب و برق خوزستان گفت: شروع سال آبی به گونه‌ای بود که حجم ذخایر سدهای خوزستان بسیار کاهش یافته و در حداقل‌های ممکن قرار گرفته بود و حتی در بسیاری از سدها از تراز مجاز بهره‌برداری نیز پایین‌تر قرار گرفته بودیم.

صدریان فر با بیان اینکه این شرایط سبب شده تا آبگیری مخازن سدها به میزان مورد انتظار نباشد و در حال حاضر دومین سال خشکسالی پیاپی را تجربه می‌کنیم، عنوان کرد: هم اکنون حجم مفید مخازن خوزستان چهار میلیارد و ۷۰۰ میلیون متر مکعب بوده که معادل ۳۶ درصد از حجم مفید مخازن بوده و ۶۴ درصد از حجم مفید مخازن خالی است.

وی با تاکید بر اینکه در میان سدهای خوزستان وضعیت موجودی منابع آب سد کرخه از سایر سدها بحرانی‌تر است، بیان کرد: ورودی این سد از ابتدای سال آبی جاری نسبت به میانگین بلند مدت حدود ۶۰ درصد کاهش داشت و تراز سطح آب مخزن سد نسبت به زمان مشابه سال قبل ۲۰ متر پایین‌تر و از نظر حجمی یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون متر مکعب کمتر است.

صدریان فر در خصوص چگونگی تأمین آب کشت تابستانه با توجه به وضعیت سدها گفت: میزان منابع آب در دسترس و قابل برنامه‌ریزی برای تابستان نسبت به شرایط نرمال محدودیت‌هایی دارد.

وی با بیان اینکه تأمین آب شرب اولویت خوزستان است افزود: بر اساس اولویت تأمین آب شرب، پروژه‌های ویژه‌ای در دستور کار قرار گرفته است تا با وجود محدودیت شدید منابع آبی، آب شرب پایدار از نظر کمی و کیفی برای استان تأمین شود.

کم آبی نیروگاه سد کرخه را از مدار خارج کرد

صدریان فر در ادامه برنامه‌ریزی در بخش کشاورزی را اولویت دوم برشمرد و گفت: منابع آب قابل تأمین برای کشاورزی توسط سازمان آب برق خوزستان در شوراهای استانی زودتر از هر سال اعلام شده که طبق الگوی کشت و محدودیت‌های لازم از سوی سازمان جهاد کشاورزی اعلام و اطلاع رسانی شده است.

وی در پاسخ به این سوال مبنی بر اینکه «در حال حاضر میزان تولید برق نیروگاه‌های استان چقدر از توان نیروگاه‌ها که هفت هزار و ۷۰۰ مگاوات است، کمتر هست؟» بیان کرد: با توجه به دلیل محدودیت شدید منابع آب در سد کرخه عملاً بیش از هفت ماه است که نیروگاه سد مذکور از مدار خارج شد و در ترازهای پایین‌تر از تراز قابل بهره برداری نیروگاه در حال بهره برداری است.

صدریان فر افزود: از ابتدای امسال حدود سه هزار و ۵۰۰ گیگاوات ساعت انرژی برقابی توسط سدهای خوزستان تولید شد که در مقایسه با تولید دراز مدت حدود ۴۰ درصد کاهش را نشان می‌دهد.

وی عنوان کرد: انرژی تولیدی صرفاً از منابع آب رها سازی شده برای مصارف پایین دست سدها تولید شد و خروجی مازاد بر نیازهای استان برای تولید انرژی برق آبی از هیچ سدی رها سازی نشده است.

پیش از این راه کارهایی برای مدیریت خشکسالی در خوزستان نظیر اصلاح مدیریت منابع آب ایران، توقف طرح‌های انتقال آب، توقف سدسازی، توسعه و ترویج شبکه‌های آبیاری نوین، تعیین الگوی کشت متناسب با منابع آبی موجود، پرداخت خسارت و معوض کشت به کشاورزانی که معیشت خانواده آنها به کشت و کار گره خورده است، ارائه شد.

علاوه بر این نیز با به‌کارگیری علوم دانش بنیان در راستای شیرین کردن آب دریاها و انتقال آن برای مصارف کشاورزی و دامداری می‌توان بحران خشکسالی امسال را کمتر کند.