فرونشست اصفهان مساله ای ملی است

از چرخش ساختمان‌ها تا ترک‌خوردگی لوله‌های گاز

یک سال از هشدارهای جدی کارشناسان درباره وضعیت فرونشست زمین در شهر اصفهان می گذرد اما در این مدت اقدامی جز برگزاری جلسات نافرجام انجام نشده و زیر پای شهر خالی تر شده است.

به گزارش اخبار سبز کشاورزی به نقل از مهر ؛ بیش از ۴۰۰ دشت از مجموع ۶۰۹ دشت ایران درگیر فرونشست زمین است اما سازمان زمین شناسی کشور، دشت اصفهان- برخوار را که شهر اصفهان در آن واقع شده پرمخاطره‌ترین منطقه و نماد فرونشست ایران معرفی می‌کند.

بر پایه مطالعات انجام شده از سوی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، فرونشست زمین در حدود ۱۰ هزار کیلومترمربع از مساحت استان اصفهان یعنی بالغ بر ۱۰ درصد این استان، به طور جدی و خطرناک رخ داده و ۱۴۵ هزار هکتار در محدوده شهر اصفهان و شهرهای اطراف آن (دشت اصفهان-برخوار) درگیر فرونشست است که نرخ نشست ۳۵۰۰ هکتار آن بالای ۱۰ سانتی‌متر در سال برآورد می‌شود.

بیشتر بخوانید:

• فرونشست برگشت‌ پذیر نیست

• وضعیت بحرانی فرونشست زمین در ایران

مناطق مسکونی درگیر فرونشست شده‌اند

بالاترین نرخ فرونشست شهر اصفهان ۱۸.۵ سانتی‌متر در سال است اما کارشناسان از این حیث فرونشست اصفهان را پر مخاطره می‌دانند که دامنه آن به درون مناطق شهری و جمعیتی و زیرساختی و تاسیساتی کشیده شده است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر در زون فرونشست اصفهان زندگی می‌کنند. فرودگاه شهید بهشتی، پایگاه هوایی شهید بابایی، خطوط برق سراسری دشت مهیار، راه آهن اصفهان-شیراز، نیروگاه برق شهید منتظری، میدان نقش جهان، پل‌های تاریخی، هشت ایستگاه آتش نشانی، ۳۲۸ مسجد، ۳۷ کتابخانه، ۲۸۵ مدرسه و ۱۱۸ مرکز درمانی همه در زون فرونشست شهر اصفهان است.

اگرچه ردپای فرونشست زمین از دهه ۴۰ شمسی در دشت دامنه و دشت مهیار این استان مشاهده شد اما اکنون دشت اصفهان-برخوار و مناطقی را درگیر کرده که از جریان زاینده رود تغذیه می‌شدند.

همه کارشناسان و صاحب‌نظرانی که طی یک سال اخیر در خصوص وضعیت بحرانی فرونشست زمین در اصفهان هشدار دادند بر لزوم جریان حداقلی زاینده رود به عنوان راهکار اصلی برای کنترل دامنه فرونشست در این دیار تاکید کردند و این در حالی است که این روزها حتی سد زاینده رود اصفهان به دلیل بارگذاری‌های بیش از توان حوضه آبریز با ذخیره ۱۳۸ میلیون مترمکعب در بدترین شرایط خود است و این وضعیت به نگرانی‌ها برای تأمین آب آشامیدنی و فشار بیشتر بر منابع آب زیرزمینی دامن می‌زند.

کسری ۳ میلیارد مترمکعبی آبخوان شهر اصفهان

بر پایه آمار شرکت آب منطقه‌ای اصفهان ۶ هزار و ۲۸۰ حلقه چاه مجاز و غیرمجاز در دشت اصفهان- برخوار وجود دارد و آبخوان شهر اصفهان هم اکنون با کسری سه میلیارد مترمکعبی آب رو به رو است.

در همین زمینه رئیس گروه حفاظت از منابع آب زیرزمینی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان با بیان اینکه دشت اصفهان- برخوار از نظر منابع آب زیرزمینی اوضاع مساعدی ندارد، می‌گوید: وقوع فرونشست زمین در این محدوده مطالعاتی (دشت) که شهر اصفهان در آن قرار دارد با توجه به شرایط استراتژیکی، وجود تأسیسات مهم، بناهای تاریخی و جمعیت زیاد ساکن در آن، بسیار حائز اهمیت است.

مینا بگی با اشاره به اینکه کسری مخزن تجمعی آبخوان اصفهان- برخوار ۲ میلیارد و ۹۹۶ میلیون مترمکعب است، می‌افزاید: این دشت سالانه نزدیک به یک متر افت سطح آب زیرزمینی دارد.

به گفته رئیس گروه حفاظت از منابع آب زیرزمینی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان، یک هزار و ۴۸۰ حلقه چاه غیرمجاز در دشت اصفهان -برخوار وجود دارد که برداشت آب از آنها بر اساس آماربرداری به ۱۵ میلیون مترمکعب در سال می‌رسد.

بگی با اشاره به وجود چهار هزار و ۸۰۰ حلقه چاه مجاز در این دشت، خاطرنشان می‌کند: جبران کسری مخازن آب زیرزمینی دشت اصفهان- برخوار نیازمند عزم جدی و اجرای کامل طرح احیا و تعادل بخشی است به نحوی که نیاز آبخوان این دشت را تأمین کند.

به گفته وی کنترل و کاهش برداشت‌ها از منابع آب زیرزمینی از جمله راهکارهایی است که در راستای طرح احیا و تعادل بخشی در حال اجراست اما چاره اصلی نجات آبخوان اصفهان- برخوار، برقراری جریان دائمی رودخانه زاینده رود است تا با تغذیه منابع آب زیرزمینی، مشکلات موجود در این دشت به تدریج کم شود.

همچنین بهرام نادی، دکترای عمران و ژئوتکنیک عضو کارگروه تخصصی فرونشست اصفهان با اشاره به اینکه عامل فرونشست زمین اُفت منابع آب زیرزمینی و برداشت بی رویه از منابع زیرزمینی است، می‌گوید: متأسفانه به رغم هشدارها در خصوص وضعیت فرونشست اصفهان، برداشت بی رویه آب از منابع زیرزمینی ادامه دارد و هیچ مدیریت و کنترلی بر برداشت‌ها نیست، اُفت سطح آب ادامه دارد و تا زمانیکه منابع آب زیرزمینی مدیریت نشود این تنش‌ها ادامه خواهد یافت و سازه‌های تاریخی، ساختمان‌های عمومی، بیمارستان‌ها و مدارس و تأسیسات متأسفانه در معرض خطر است و بیشتر نیز می‌شود.

چرخش ساختمان‌ها تا ترک‌خوردگی لوله‌های گاز

وی ادامه می‌دهد: هفته گذشته سازه‌ای در خیابان شاهپور جدید شهر اصفهان به ما معرفی شد که حدود ۱۵ سانتیمتر چرخش داشته و در همین منطقه مشاهده کردیم که لوله‌های گاز بُریده شده و تغییر شکل ساختمان در عرض سه ماه، ۱۲ سانتیمتر بیشتر شده است و باید توجه داشت که ۱۲ سانتیمتر جا به جایی در طبقه فوقانی یک ساختمان طی سه ماه مسئله‌ای غیرقابل باور است اما در این منطقه مشاهده شد.

نادی با اشاره به اینکه پیش تر چرخش سازه در ترمینال امیرکبیر رخ داده و اداره پست شاهپور جدید به دلیل فرونشست زمین تعطیل شده بود، بیان می‌کند: دومین مورد چرخش سازه در هفته‌های اخیر در خیابان رباط اول به ما گزارش شد که طبقه فوقانی ساختمان سه طبقه بتُنی حدود ۱۸ سانتیمتر چرخیده بود و این‌ها نمونه‌هایی از آسیب‌های ناشی از فرونشست زمین به ساختمان‌ها در شهر اصفهان است.

استاد دانشگاه و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد نجف آباد با بیان اینکه برای کنترل فرونشست اصفهان برنامه‌ای که توسط عالی‌ترین مقام اجرایی مصوب شده باشد، وجود ندارد، می‌گوید: باید توجه داشت که فرونشست زمین بر اثر افت منابع آب زیرزمینی است و شرایط به وجود آمده به این دلیل است که منابع آب سطحی کفاف مصارف کشاورزی و صنعت را نمی‌دهد.

وی گفت: برای اینکه بتوانند صنعت و کشاورزی و گاهی شرب را تأمین کنند به منابع آب زیرزمینی روی آوردند و این در حالی است که آبخوان توسط منبع اصلی یعنی زاینده‌رود، تغذیه نمی‌شود. در عین حال نه تنها بارگذاری بر آب سطحی کم نشده که آب زاینده رود به اصفهان برسد و آبخوان را تغذیه بکند بلکه ۶۰ میلیون مترمکعب بارگذاری جدید انتقال آب بن بروجن اتفاق افتاده؛ از این رو نمی‌توانیم بگوییم هم بارگذاری می‌کنیم هم شعارمی دهیم که فرونشست متوقف شود زیرا به صورت عملی در مسیری حرکت می‌کنیم که فرونشست همچنان ادامه دارد و باید توجه داشت در این شرایط اگر نرخ فرونشست کم شده مفهوم این است که خاک شرایطی را پیدا کرده که آبخوان کامل از بین بِرود.

همچنین رضا شهبازی مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین شناسی و زیست محیطی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور با بیان اینکه فرونشست تنها یکی از پیامدهای برهم خوردن تعادل آب در زیر زمین است، می‌گوید: درز، ترک و شکاف و رفتار نامطلوب خاک‌های مسئله دار همه این‌ها پیامدهای برهم خوردن منابع آب زیرزمینی است که در اصفهان تمامی این‌ها را در کنار هم شاهد هستیم.

وی با تاکید بر اینکه همه پیامدهای برهم خوردن منابع آب زیرزمینی در اصفهان یک جا اتفاق افتاده، اضافه می‌کند: بیشینه نرخ فرونشست در استان اصفهان در محدوده شهر اصفهان سال گذشته تقریباً ۱۸ تا ۱۸.۵ سانتی‌متر بوده است که این میانگین داده‌های سازمان ما با GPSهای نصب شده در سطح شهر به دست آمده و با داده‌های سایر ارگان‌ها مطابقت داشته است ضمن اینکه باید توجه داشت بیشینه‌های فرونشست زمین فصل به فصل و دوره به دوره متغیر است و ممکن است یک دوره کمتر شود اما مساحت بیشتری را در برگیرد یا نشست در یک نقطه کم و در نقطه دیگری بیشتر شود.

خطر نشست نامتقارن زمین در اصفهان

مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین شناسی و زیست محیطی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور با بیان اینکه مسئله اصلی خطر فرونشست در اصفهان اصلاً در بیشینه نرخ فرونشست نیست، می‌افزاید: در میدان نقش جهان اصفهان فرونشست ممکن است دو تا سه سانتیمتر در سال باشد ولی ما در این نقطه شاهد ناهمگنی در بین نرخ فرونشست و جنس ذرات زمین هستیم و اینجاست که نشست نامتقارن اتفاق می‌افتد و نشست نامتقارن درز، شکاف و ترک روی سازه‌ها ایجاد می‌کند.

شهبازی بیان می‌کند: در حاشیه دشت سجزی، فرودگاه شهید بهشتی اصفهان و حاشیه منطقه شمالی شهر به سمت استادیوم ورزشی نقش جهان، خاک‌های مسئله دار را شاهد هستیم، اصلاً ممکن است فرونشست زیاد داشته باشیم اما رفتار خاک در ارتباط با آب‌های زیر سطحی که خشک شده باعث ایجاد شکاف و ترک ایجاد می‌شود.

وی با بیان اینکه باید تلاش کنیم تا آبخوان اصفهان را به تعادل برسانیم، می‌گوید: فرونشست‌ها یک راهکار بیشتر ندارد و آن هم این است که تخلیه آبخوان باید کم و کمتر و تغذیه تا حد امکان بیشتر و بیشتر شود در حالی که کار خاصی تاکنون در این باره برای اصفهان انجام نشده است.

مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین شناسی و زیست محیطی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور تصریح می‌کند: در اصفهان چیزی به اسم چاه غیر مجاز نباید داشته باشیم. چاه غیر مجاز و کف شکنی در اصفهان مفهومی ندارد و تا حد امکان منابع آب موجود را باید به زیر زمین هدایت و آن را تقویت کرد و این را می‌شود از حقابه طبیعی زاینده‌رودی که در اصفهان بوده و تغذیه با تصفیه پساب فاضلاب و پخش سیلاب‌های احتمالی که ممکن است هر یک دهه اتفاق افتد، تأمین و استفاده کرد و در کنار آن صرفه جویی در مصرف آب را باید سرلوحه امور قرار داده و آن را آموزش داد.

فرونشست اصفهان مساله ملی است

همچنین علی بیت‌الهی رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی نیز فرونشست اصفهان را مسئله ملی می‌داند و اضافه می‌کند: فرونشست زمین در سراسر استان‌های کشور وجود دارد و برای مثال استان خراسان رضوی چهار برابر پهنه استان اصفهان فرونشست دارد اما ریسک فرونشست اصفهان ۱۰ برابر فرونشست خراسان رضوی است. فرونشست کلانشهر اصفهان نه تنها در ایران بلکه به ندرت در دنیا دید نشده است.

وی، فرونشست اصفهان را بسیار پیچیده و نامتقارن توصیف می‌کند و می‌گوید: سنگ کف و بستر اصفهان شیب دار است و سمت زاینده رود به سمت شمال شهر شیب دارد و اگر زاینده رود چشمه اصلی این آبخوان جاری نباشد زیر شهر زودتر خالی می‌شود.

رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با بیان اینکه بناهای تاریخی و تمدنی و شرایطی فرهنگی و اجتماعی حیات مردم این منطقه در گرو جاری شدن آب در بستر زاینده‌رود است، می‌افزاید: این چشمه تغذیه کننده آبخوان اصفهان به ناگهان خشک شده و فرونشست در گستره کلانشهری رخ داده که قدمت تاریخی دارد و باید توجه داشت که آثار تاریخی قابل نوسازی نیست و این خطر برای تاریخ کشور است.

بیت الهی با اشاره به اینکه قطعی آب زاینده رود، مهمترین ریسک فرونشست است، تصریح می‌کند: تمام مدل سازی ها نشان می‌دهد اگر همه چاه‌های دشت اصفهان- برخوار خاموش شود اما زاینده‌رود جاری نشود کاری برای کنترل فرونشست اصفهان نمی‌توان کرد؛ هرچند در کنترل فرونشست برداشت از چاه‌ها را به عنوان یک پارامتر مهم باید کنترل کرد.

وی با بیان اینکه فرونشست زمین یک امر محدود و قابل کنترل است، می‌گوید: بافت‌های فرسوده و بر اساس یک متد ریسک ارزیابی انجام شده که کدام مناطق اولویت است و اقدامات برای کنترل آن مشخص شده؛ از این رو هم اقدامات کنترلی فرونشست و هم اقدامات سازه‌ای باید برای کنترل فرونشست اصفهان صورت گیرد.

رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با بیان اینکه در این برنامه ۲۲ طرح در نظر گرفته شده است گفت: پایش فرونشست، دبی آبخوان و تأمین حداقلی آب برای تغذیه آبخوان، کنترل بندهای بالادست حوضه زاینده‌رود و بازنگری در کارآیی آنها را از جمله طرح‌ها است.