شوری آب و خشکیدگی درختان جنگل‌های مانگرو
مدیر گروه محیط زیست دانشگاه تهران با بیان اینکه در سال‌های اخیر، کاهش یا قطع دسترسی برخی رویشگاه‌های جنگلی حرا به منابع آب شیرین بالادست باعث آسیب
مدیر گروه محیط زیست دانشگاه تهران با بیان اینکه در سال‌های اخیر، کاهش یا قطع دسترسی برخی رویشگاه‌های جنگلی حرا به منابع آب شیرین بالادست باعث آسیب دیدن این رویشگاه‌ها شده است، گفت: نرسیدن حقابه آب شیرین به جنگل‌های حرا، نگرانی اصلی درباره آینده این جنگل‌ها است که آثاری نظیر خشکیدگی و کاهش تراکم درختان را در برخی رویشگاه‌ها به همراه داشته است. به عبارت دیگر، سدسازی بی‌رویه و انحراف سرشاخه رودخانه ها، باعث نرسیدن آب شیرین به بعضی رویشگاه‌های جنگلی مانند جنگل حرای خلیج گواتر و جنگل حرای بندر خمیر شده و حیات این جنگل‌ها را به خطر انداخته است.
به گزارش اخبار سبز کشاورزی به نقل از ایلنا ، جنگل‌های مانگرو از جمله اکوسیستم‌های منحصر به فرد جنوب ایران است که از خلیج گواتر در شرق دریای عمان تا خلیج نایبند در غرب خلیج فارس گسترش یافته و حتی در جزیره قشم نیز می‌توان نمونه‌ای از آن را مشاهده کرد. در سطح کشور ۲۰ رویشگاه طبیعی جنگل مانگرو با مساحت مجموع ۱۱ هزار هکتار در استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و بوشهر وجود دارد که البته با احتساب تالاب ها، خورها و عرصه‌های جزر و مدی تحت تاثیر این رویشگاه‌های جنگلی، مساحت مجموع اکوسیستم‌های جنگلی مانگرو در سواحل جنوب کشور به ۳۰ هزار هکتار می‌رسد.
پوشش گیاهی اصلی رویشگاه‌های جنگلی مانگرو، درختان حرا و چندل است و با توجه به سطح بیشتر درختان حرا نسبت به چندل در این رویشگاه‌ها، به جنگل‌های مانگرو، جنگل‌های حرا نیز گفته می‌شود. جنگل‌های حرا نه تنها به پایداری اکوسیستم سواحل خلیج فارس و دریای عمان کمک می‌کنند و زیستگاه گیاهان شورپسند، پرندگان مهاجر اقیانوسی، جانوران کف‌زی و خزندگان گوناگون هستند، بلکه با زیبایی کم نظیر خود، از جمله جاذبه‌های گردشگری مهم جنوب ایران محسوب می‌شوند.
با توجه به این که رویشگاه‌های جنگلی حرا همگی در سواحل خلیج فارس و دریای عمان قرار گرفته‌اند، این جنگل‌ها به شدت تحت تاثیر جزر و مد دریا هستند؛ به نحوی که در شرایط مد، فقط شاخه‌های درختان دیده می‌شود، اما در شرایط جزر، تمام سطح جنگل از زیر آب بیرون می‌زند. وقوع این پدیده در یک رویشگاه جنگلی در سطح کره زمین کم نظیر است و به همین دلیل با برنامه ریزی صحیح برای توسعه اکوتوریسم، می‌توان همه‌ساله گردشگران خارجی زیادی را به جنگل‌های مانگرو جذب کرد.
با وجود این که جنگل حرای خلیج نایبند در منطقه عسلویه استان بوشهر با وسعت ۳۹۰ هکتار، بزرگترین رویشگاه جنگلی حرا در کشورمان محسوب می‌شود، اما بیشتر جنگل‌های حرای ایران در استان هرمزگان واقع شده اند. از مجموع ۲۰ پهنه جنگلی حرا در سراسر کشور نیز چهار رویشگاه تحت عنوان تالاب بین‌المللی، هشت منطقه تحت عنوان منطقه حفاظت شده، یک رویشگاه به عنوان ذخیره گاه زیست کره و یک منطقه با عنوان پارک ملی ساحلی دریایی در فهرست مناطق تحت حفاظت سازمان محیط زیست قرار گرفته اند.
تهدید حیات جنگل‌های حرا بر اثر دست‌اندازی به منابع آب شیرین
جنگل‌های مانگرو در نقاطی از خط ساحلی خلیج فارس و دریای عمان گسترش یافته‌اند که آب شیرین رودخانه‌ها و رواناب‌های دیگر وارد آب شور دریا می‌شود. اساسا درختان حرا و چندل، شورپسند هستند و با فرآیند تصفیه طبیعی و با دریافت آب شور دریا رشد می‌کنند، اما به شرط آن که در طول سال تعادل مناسب بین آب شور و شیرین در رویشگاه‌های آن‌ها وجود داشته باشد. این در حالی است که در سال‌های اخیر به دلیل کاهش ورودی آب شیرین به رویشگاه‌های جنگلی حرا، این تعادل به هم خورده، حیات جنگل‌های مانگرو به خطر افتاده و فرآیند خشک شدن بسیاری از درختان آغاز شده است.
مهمترین علت به هم خوردن تعادل بین آب شور و شیرین در رویشگاه‌های جنگلی حرا، دست اندازی انسانی به منابع آب شیرین در بالادست بر اثر سدسازی‌های متعدد، ایجاد انحراف در سرشاخه رودخانه‌ها و رواناب ها، توسعه اراضی کشاورزی بیش از پتانسیل طبیعی منطقه و گسترش مراکز پرورش میگو است، اگرچه خشکسالی، کاهش میزان بارندگی‌ها و تغییرات اقلیمی نیز بر کاهش ورود آب شیرین به جنگل‌های حرا تاثیر داشته است و همزمان با این اتفاقات، ورود فاضلاب شهری و صنعتی به آب دریا نیز در برخی مناطق به تخریب اکوسیستم، خشک شدن درختان و کاهش تراکم جنگل‌های حرا دامن زده است.
این نکته‌ای است که دکتر افشین دانه کار، مدیر گروه محیط زیست و عضو هیات علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران روی آن دست گذاشت و اظهار داشت: جنگل‌های مانگرو در خط ساحلی خلیج فارس و دریای عمان و در مناطق دارای آب و هوای گرمسیری، شیب کم و بستر دانه ریز و گلی قرار گرفته اند. با توجه به وجود شرایط جزر و مدی در رویشگاه‌های جنگلی مانگرو، این جنگل‌ها با کیفیت آب دریا سازگار شده‌اند که در شرایط نرمال بین ۳۰ تا ۴۰ گرم در لیتر نمک دارد.
وی افزود: درختان حرا و چندل در جنگل‌های مانگرو، هرکدام قدرت سازگاری با دامنه‌ای از شوری آب دریا را دارند، اما توان سازگاری درختان حرا از چندل بیشتر است و به همین دلیل، وقتی میزان شوری آب در خط ساحلی افزایش می‌یابد، درختان حرا نسبت به چندل‌ها از مقاومت بالاتری برخوردارند که البته این هم حد مشخصی دارد و و اگر شوری آب دریا از ۷۰ گرم در لیتر بالاتر برد، دیگر حتی درختان حرا نیز امکان زیست نخواهند داشت. بنابراین حفظ تعادل بین آب شور و شیرین در رویشگاه‌های جنگلی حرا، از جمله عوامل اصلی ادامه حیات و رشد مطلوب درختان در این جنگل‌ها است.
شوری بیش از حد آب، درختان حرا را کوتاه‌تر می‌کند
دانه کار با اشاره به وجود خورهای متعدد در خلیج فارس و دریای عمان گفت: در خط ساحلی خلیج فارس و دریای عمان، چند نوع شاخابه وجود دارد که برخی از آن‌ها بر اثر پدیده جزر و مد ایجاد شده‌اند و صرفا از دریا آب می‌گیرند و به هیچ گونه رود، مسیل یا مصب متصل نیستند، یعنی هیچ گونه واحد هیدرولوژیک اعم از رودخانه دائمی یا فصلی از سمت خشکی به این شاخابه‌ها وارد نمی‌شود. در این شاخابه‌ها که با عنوان «خور» شناخته می‌شوند، هرچه از دریا به طرف خشکی حرکت می‌کنیم، میزان شوری افزایش پیدا می‌کند.
عضو هیات علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران ادامه داد: امکان رویش جنگل‌های حرا در داخل خورها هم وجود دارد، البته این جنگل‌ها تا جایی که میزان شوری ۷۰ گرم در لیتر باشد، توان زیست دارند و اگر میزان شوری آب دریا از این مقدار بیشتر بشود، درختان حرا دیگر توان زنده ماندن نخواهند داشت. همچنین در شوری کمتر از ۷۰ گرم در لیتر نیز با وجود این که امکان زیست درختان حرا وجود دارد، هرچه شوری از حد نرمال کیفیت آب دریا بالاتر باشد، رویشگاه‌های جنگلی حرا کوتاه‌تر و دارای تراکم کمتر خواهند بود.
مدیر گروه محیط زیست دانشگاه تهران با بیان این که جنگل‌های حرا صرفا در خورها رشد نمی‌کنند، عنوان کرد: در شاخابه‌هایی مانند مصب رودخانه‌ها که آب شیرین از بالادست وارد آب دریا می‌شود نیز رویشگاه‌های جنگلی حرا مشاهده می‌شوند. البته نیاز اصلی درختان حرا به آب شیرین نیست، اما وجود آب شیرین به رشد بهتر این درختان کمک می‌شود. در واقع، چون درختان حرا قدرت زنده ماندن در آب دریا را دارند، این درختان با صرف انرژی در متابولیسم خود، نمک را دفع می‌کنند. بنابراین هرچقدر آب دریا شورتر باشد و آب شیرین کمتری به این درختان برسد، انرژی مصرفی این درختان برای دفع نمک افزایش می‌یابد و ارتفاع آن‌ها کوتاه‌تر می‌ماند.
وی در ادامه اظهار داشت: اگر آب شیرین به صورت دوره‌ای به درختان حرا برسد، فشار موجود روی این درختان برای دفع نمک کاهش می‌یابد و این درختان توانایی لازم برای رشد بیشتر را پیدا می‌کنند. بنابراین رویشگاه‌های جنگلی مانگرو عملا با آب دریا رشد می‌کنند، اما نباید شوری آب از حد مشخصی بیشتر شود. اساسا ورود آب شیرین از بالادست به رویشگاه‌های جنگلی حرا، به رشد بهتر درختان حرا کمک می‌کند، بخصوص که در منابع آب شیرین، علاوه بر آب، رسوبات مفیدی نیز برای درختان حرا وجود دارد.
خشکیدگی درختان حرا با قطع دسترسی رویشگاه به آب شیرین
دانه کار با تاکید بر وجود رویشگاه‌های مختلف حرا در خط ساحلی جنوب کشور که هرکدام با شرایط اقلیمی منطقه خود سازگار شده‌اند، توضیح داد: برخی رویشگاه‌های حرا در دلتای رودخانه‌ها قرار گرفته‌اند و به صورت دوره‌ای از آب شیرین تغذیه می‌کنند که از جمله آن‌ها می‌توان به رویشگاه جنگلی «کُل» در بندر خمیر استان هرمزگان اشاره کرد که در دلتای رودخانه کُل قرار دارد. همچنین در خور گواتر در خلیج گواتر سیستان و بلوچستان نیز یک رویشگاه جنگلی حرا در دلتای رودخانه سرباز قرار گرفته است که به صورت دوره‌ای از آب شیرین تغذیه می‌کند.
عضو هیات علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران ادامه داد: رویشگاه‌های جنگلی کُل، گواتر و سایر جنگل‌های حرا که در دلتای رودخانه‌های دائمی یا فصلی قرار گرفته اند، عادت دارند که به صورت دوره‌ای از بالادست حوضه آبریز خود، آب شیرین و مواد مغذی درون آن را دریافت کنند. حال اگر به هر دلیلی، شوری آب افزایش یابد یا ورود آب شیرین به رویشگاه‌های جنگلی متوقف شود، نوعی شوک به این رویشگاه‌ها وارد می‌شود و درختان حرا قدرت رشد خود را از دست می‌دهند؛ به نحوی که درختان حرا رفته رفته به سمت خشک شدن و کاهش بذرافشانی پیش می‌روند.
مدیر گروه محیط زیست دانشگاه تهران با بیان این که مجموع این اتفاقات باعث کاهش تراکم جنگل‌های حرا می‌شود، عنوان کرد: وقتی ورودی آب شیرین به رویشگاه‌های جنگلی حرا کاهش می‌یابد یا تعادل کیفی آب به هم می‌خورد، مهمترین نشانه آسیب این اتفاق بر جنگل‌های حرا، این است که روند خشک شدن این جنگل‌ها آرام آرام از سمت خشکی به سمت دریا آغاز می‌شود. این اتفاق در سال‌های اخیر در برخی رویشگاه‌های جنگلی حرا در جنوب کشور رخ داده و کاهش یا قطع دسترسی این رویشگاه‌ها به منابع آب شیرین بالادست به آن‌ها آسیب زده است.
این متخصص علوم جنگل در ادامه توضیح داد: آن دسته از جنگل‌های حرا که برحسب شرایط طبیعی خود نیاز به دریافت آب شیرین دارند، صرفا به رودخانه‌های دائمی وابسته نیستند، بلکه بسیاری از آن‌ها از طریق رودهای فصلی یا سیلابی تغذیه می‌شوند و همین رودها می‌توانند به صورت دوره‌ای مقدار آب شیرین مورد نیاز این رویشگاه‌های جنگلی را تامین کنند. بنابراین اگر یک جنگل حرا که به صورت طبیعی به دریافت آب شیرین نیاز دارد، دسترسی خود را به این آب از دست بدهد، رفته رفته آثار خشکیدگی، عقب نشینی، کچل شدن و کوتاه ماندن در درختان حرای موجود در آن مشاهده می‌شود و در نتیجه این اتفاقات، اکوسیستم آن رویشگاه جنگلی آسیب می‌بیند.
وی در ادامه تاکید کرد: آسیب دیدگی اکوسیستم جنگل‌های حرا، نه تنها به درختان موجود در آن آسیب می‌زند، بلکه حیات تمام زیستمندان وابسته به این رویشگاه‌های جنگلی نظیر جانداران کف‌زی، خزندگان و پرندگان بومی و مهاجر را به خطر می‌اندازد و باعث کاهش جمعیت آن‌ها می‌شود.
