راهکاری برای بحران فرونشست زمین در ایران

فرونشست زمین در ایران بیش از ۵ برابر متوسط جهانی است. ایران رتبه چهارم فرونشست در دنیا را دارد و ۲۹ استان کشور درگیر آن هستند و… این‌ آمارهایی است که خبر از بحرانی‌شدن وضعیت فرونشست در ایران را می‌دهد، پدیده‌ای که هرچند جهانی است، اما در ایران همانند سایر معضلات زیستی، چون فرسایش خاک، ریزگردها، خشکسالی، سیل، تبخیر و تعرق و… رشدی فزاینده داشته و اثرات آن درچند سال اخیر به شکلی ملموس، توجه افکار عمومی را به خود جلب کرده است.

به گزارش اخبار سبز کشاورزی به نقل از سپهر کشاورزی؛ براساس آمارهای اعلام شده در هر دو کیلومترمربع یک حلقه چاه در کشور (بیش از یک میلیون و ۴۰۰ هزار حلقه چاه) وجود دارد که نزدیک به 500 هزار حلقه مجاز و باقی غیرمجاز هستند.

این پدیده در سال‌های اخیر در ایران رشد داشته و درصورت عدم توجه و سیاست ‌ گذاری‌های ضروری برای مقابله با آن می‌تواند تبدیل به بحران پردامنه‌ای در کشور شود.

درحال حاضر گستره فرونشست دست‌کم دو سوم از دشت‌های کشور را که محتوی آب شیرین هستند تحت تأثیر قرارداده و یک‌سوم دیگر این دشت‌ها هم با کاهش تراز آب، مواجه هستند که با ادامه یافتن این روند، این دشت‌ها نیز در آینده حتماً درگیر فرونشست خواهند شد.

عوامل طبیعی و انسان‌ساز ازجمله خشکسالی و کمبود بارش‌ها، تغییر اقلیم، افزایش دو درجه‌ای دما، برداشت و استفاده بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، حفر چاه‌های غیرمجاز، تشدید پدیده آلبیدو، تبخیر ازسطح، از سوی دیگر استخراج غیراصولی از معادن، حفر تونل‌های مترو- قطار شهری، استحصال و استخراج نفت‌، گاز، زغال‌سنگ و… عواملی هستند که به بحرانی‌تر شدن شرایط فرونشست در کشور را دامن می‌زنند، در این میان استفاده بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی بیشترین نقش در افزایش نرخ فرونشست در ایران داشته و در واقع مهار فرونشست در گرو بازیابی آبخوان‌های زیرزمینی است؛ چراکه طبق گزارش‌ سازمان نقشه‌برداری کشور، حدود ۹۰ درصد پدیده‌های فرونشست، به‌دلیل برداشت آب‌های زیرزمینی است.

از طرفی 90 درصد از منابع آبی ما در بخش کشاورزی مصرف می‌شود و محصولاتی کاشته می‌شوند که به‌شدت آب‌بر هستند، در بحث تغییر الگوی کشت، وزارت جهادکشاورزی فعالیت‌های خوبی به انجام رسانیده است که اگر به‌طور کامل و صحیح اجرایی شود، شاید به تأثیرگذاری آن بتوان امیدوار بود.

همان‌طورکه بدان اشاره شد، تغییر اقلیم دراین روند به‌طور مستقیم ‌اثرگذار بوده و با دو درجه افزایش دما، سبب شد که پدیده آلبیدو، تبخیر ازسطح و تعرق نیز تشدید گردد و با خشکی بیشتر خاک، موجب روی آوردن بیشتر کشاورزان، باغداران و بهره‌برداران به برداشت از آب‌های زیرزمینی گردید و در نتیجه برداشت زیاد از آب ‌ های زیرزمینی، با افزایش نرخ فرونشست روبه‌رو شدیم که متأسفانه هنوز این روند ادامه دارد.

البته هیچ ‌ کدام از دشت‌های کشور به‌طور 100 درصد دچار مرگ آبخوان نشده‌اند، اما با ادامه این روند قطعاً در زمانی کوتاه، شاهد این اتفاق تلخ در کل پهنه ایران خواهیم بود.

کارشناسان فن معتقدند اگر دولت تنها 10 درصد راندمان کشاورزی را بالا ببرد، به اندازه کل مصارف صنعت و شرب در کشور آب آزاد می‌شود، آب مصرفی در حوضه صنعت و شرب ارزش افزوده بسیار بالاتری نسبت به بخش کشاورزی دارد، یک لیتر آبی که در کشاورزی در گوشه یک مزرعه هدر می‌رود، در صنعت می‌تواند برای 40 نفر شغل ایجاد ‌کند.

عده‌ای از کارشناسان شرایط آبی کشور را تحت عنوان "ورشکستگی آبی" بیان می‌کنند، اما اعتقاد ما براین است که هنوز به آن مرحله نرسیده‌ایم، ورشکستگی آبی زمانی است که دیگر راه بازگشتی نباشد، اما اگر در اجرای طرح‌های پیشگیرانه جدی عمل کنیم و تمهیداتی اندیشیده شود که در مجموع مصرف آب 15 تا 20 درصد صرفه جویی داشته باشیم، می‌توان بحران آب کشور و به دنبال آن، معضل فرونشست را تا میزان قابل توجهی حل کرد.

یادآوری می‌کنم که باتوجه به تشدید تبخیر ازسطح (میانگین بارندگی240 میلی‌متر- در حالی‌که متوسط تبخیر در کشور 2400 میلی‌متراست) اگر از هر طریق، چه انتقال آب بین حوزه‌ای، استحصال آب ژرف، استحصال رطوبت از جو و… (فارغ از هجمه‌های وارده) آب تأمین کنیم، اما فکری بابت جلوگیری و کاهش تبخیر و تعرق نشود، آب و رطوبت حاصله در خاک با تبخیر از دسترس خارج و از بین می‌رود.

متأسفانه فقط در مورد معضلات زیستی هشدار می‌دهیم و اقدامی جهت اصلاح آن نمی‌کنیم، راهکار نمی‌دهیم، می‌گذاریم بحران تبدیل شود، بعد به دنبال راه حل و راهکار می‌گردیم.

مدیریت بحران کشور باید به صورت جدی به موضوع معضلات زیست محیطی ورود کند، چراکه هریک از 70 معضل زیست محیطی و عوامل انسانی، به تنهایی مانند فرونشست‌ها خود یک بحران جدی هستند.

هرچند اخیراً جناب آقای نامی، رئیس سازمان مدیریت بحران کشور، درخصوص کاهش و مقابله با فرونشست زمین، ورود به طرح‌های آبخیزداری در بالادست، آبخوانداری، پخش سیلاب و… در بخش میانی را پیشنهاد داده‌اند؛ اما اگر بخواهیم نتیجه‌ای غایی و در واقع چندمنظوره عاید شود و با اجرای تنها یک پروژه، همزمان و با یک هزینه به مدیریت و کاهش 70 معضل زیستی دست یابیم، تنها با احداث بادشکن‌های چندمنظوره، به همه اهداف خواهیم رسید.

به‌دلیل اینکه فرونشست به شکل تدریجی و به دور از چشم مردم اتفاق می‌افتد، کمتر به آن اهمیت داده و بدان پرداخته شده است و برای مهار فرونشست زمان به شدت محدودی باقی مانده و باید هرچه سریع‌تر دراین رابطه اقدام شود، معتقدیم که سازمان مدیریت بحران در پیشگیری مخاطرات زیستی می‌تواند بهتر و مؤثرتر عمل کند.

به‌عنوان مثال طبق آمار موجود، تنها در استان تهران ۵۰ هزارحلقه چاه وجود دارد که گفته می‌شود ۴۰ هزار حلقه آن غیرمجاز است.

استخراج بی‌رویه منجر به فرونشست زمین شده که تبدیل به فروریزش‌هایی در مناطق مختلف تهران گردیده است.

بخش‌هایی از تهران سالانه ۲۵ سانتی‌متر نشست می‌کند که یکی از بالاترین ارقام در جهان است، در گزارش دیگری فرونشست زمین اطراف تهران را به بمب ساعتی بی‌صدا تشبیه نموده‌اند که تهدیدی برای 14 میلیون نفر جمعیت ساکن در این مناطق محسوب می‌شود.

پدیده فرونشست پدیده بحران‌زایی است که تأثیر عمده آن بر موضوع کشاورزی، صنعت، سکونت شهری، فضای سبز و محیط زیست دارد و اگر فکری نکنیم تا ۱۰ سال دیگر بسیاری از مناطق تهران قابل سکونت نخواهند بود و البته استان‌های دیگر چون اصفهان نیز شرایط بهتری ندارند.

با توجه به اینکه ایجاد فرونشست در ایران به حدود 5 دهه قبل باز می‌گردد، اما اینکه چرا این تهدید بالقوه، به طور جدی مورد توجه مسئولان قرار نگرفته معلوم نیست (چراکه نخستین نشانه‌های خشکسالی در ایران، در اوایل دهه 80 دیده شد و پیش‌بینی گردید که کشور با یک خشکسالی 30 ساله روبه‌روست)، اما… .

راهکار مدیریت بحران: (مدیریت ریسک)

گفتیم تغییر اقلیم و دو درجه گرمایش جهانی، مشکل کمبود آب را برای کل جهان به‌وجود آورده است و کشور ما نیز بر روی کمربند خشک و نیمه خشک جهان قرار دارد و از این پدیده مستثنی نیست و از طرف دیگر رشد جمعیت در جهان و نیاز بیشتر به غذا، منجر به گسترش کشاورزی شده است و کشور ما نیز به سمت توسعه کشاورزی پیش رفته که به معنای تقاضای بیشتر برای آب در شرایطی است که بارندگی‌ها کاهش پیدا کرده و با بحران آبی مواجه هستیم.

پس ابتدا برای حفظ همین مقدار کم آب و رطوبت (حاصل از بارندگی یا آبیاری‌ها) و سپس جهت افزایش بهره‌وری با همین مقدار کم‌آب و رطوبت موجود باید فکری کرد؛ چراکه کارشناسان معتقدند خشکسالی، ریزگردها، فرسایش خاک و فرونشست، نتیجه کاهش رطوبت و از بین رفتن رطوبت خاک است؛ لذا به این منظور باید تمهیداتی کارساز اندیشیده شود و با توجه به تجربیات موفق کشورهای پیشرو یکی از راهکارهای مؤثر، در این خصوص احداث کمربند سبز- بادشکن است. مزایای بادشکن در تثبیت رطوبت خاک عبارتند از:

• اراضی دارای بادشکن، نسبت به اراضی باز و بدون بادشکن، می‌تواند ذخیره رطوبت (حاصل از نزولات آسمانی) را تا 60 میلی‌متر بیشتر انجام و در خود نگهدارند.

• اهمیت بادشکن‌ها در مدیریت و نگهداری رطوبت خاک، در زمان خشکسالی‌ها، به ویژه هنگام گرم شدن هوا توأم با وزش باد، یعنی زمانی که انتقال دمای پهن ‌ رفت ( Advective ) اهمیت به‌سزایی دارد، به‌خوبی آشکار می‌شود.

• به‌دلیل وجود بادشکن‌ها در اثر عدم‌تماس باد با سطح خاك، نه تنها رطوبت خاك از بين نمي‌رود، بلكه هر ساله بر مقدار رطوبت آن افزوده می‌شود.

• به‌دلیل وجود بادشکن‌ها و افزایش رطوبت خاک، پوشش گیاهی براحتی استقرار می‌یابند و از تبخیر و فرسایش خاک جلوگیری به‌عمل می‌آورند.

• وجود بادشکن‌ها سبب کاهش مصرف آب در زمان آبیاری و صرفه جویی آب شده و الباقی آب در چاه و منابع زیرزمینی مانده و هر ساله شاهد افزایش سطح آب‌های زیرزمینی خواهیم بود.

• با احداث کمربندهای سبز- بادشکن، می‌توان رطوبت را مدت زمان بیشتری در خاک ذخیره نمود و مانع از فرسایش بادی و مانع ازدست رفتن مواد آلی، رس و لای و عناصر غذایی خاک گردید.

• یکی از عوامل مهم بیابانی شدن و از بین رفتن رطوبت خاک، تشدید پدیده آلبیدو و افزایش تبخیر ازسطح است، لازم است با احداث و توسعه بادشکن‌ها، میزان تبخیر ازسطح را کاهش داد.

• براساس آمار ارائه شده، راندمان آب دربخش کشاورزی حدود 30 درصد است، یعنی70 درصد از کل آب دربخش کشاورزی تلف می‌شود. بادشکن‌ها علاوه بر افزایش راندمان تولید محصولات کشاورزی، باعث صرفه جویی چشمگیر در مصرف آب و افزایش بهره‌وری آب، خصوصاً در روش های آبیاری تحت فشار می‌گردند.

• تغییرات اقلیمی، سبب افزایش 2درجه ای گرمایش زمین شده است، بادشکن‌ها با تعدیل دما، در مقابله با آلبیدو و کاهش تبخیر و تعرق نقش به‌سزایی ایفا می‌نمایند، بادشکن‌ها حتی در دست ‌ یابی به اهداف پروژه ترسیب کربن نیز اثرگذار هستند.

• بادشکن‌ها طرحی مولد و درآمدزا هستند (معیشت جایگزین) و اکنون که ضریب امنیت غذایی کشور به 40 درصد رسیده است، بادشکن‌ها یکی از راهکارهای ارزان- علمی، اجرایی و سهل الوصول برای دستیابی به امنیت غذایی منطقه و کشور می باشند.

• بادهای شدید باعث خشکیدن خاک و نیز نباتات تازه جست زده می‌گردند، وجود بادشکن مانع از برخورد مستقیم بادهای سرد به خاک می‌باشند.

پیشنهاد می گردد، کارگروهی که تحت عنوان "کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبیاری" با حضور وزارت نیرو، جهاد کشاورزی، وزارت کشور، سازمان محیط زیست، سازمان زمین‌شناسی و … تشکیل شده است و یکی از موضوعات مطرح در این کارگروه، موضوع فرونشست زمین است، راهکار مهار فرونشست درکنترل برداشت ازمنابع آبی و نیز مهار تبخیر و تعرق احداث بادشکن است که در همین کارگروه قابل پیگیری است.

در بند 9 جدول شماره 5 نشریه کارگروه کم آبیاری استان سیستان و بلوچستان، احداث بادشکن در مساحتی بالغ بر 5 هزار هکتار پیش بینی گردیده است (گرچه متأسفانه تا زمان نگارش این متن، طبق پیش بینی جداول موجود در نشریه، به آن میزان بادشکن احداث نگردید) اما تصویب آن، از طرف کارگروه کم آبیاری استان، بسیار تحسین برانگیز بود و هست.

در واقع مهار فرونشست در گرو بازیابی آبخوان‌های زیرزمینی است و بازیابی آبخوان ها، در گرو احداث بادشکن هاست، چراکه احداث بادشکن پیرامون مزارع و باغات، سبب کاهش چشمگیر مصرف آب و صرفه جویی در زمان آبیاری می گردد. کمربندسبز ایجاد شده، بعنوان طرحی پیشگیرانه، اثرات مثبت خود را خیلی سریع اعمال می نماید.

لازم است جهت حصول نتیجه با همدلی و همکاری 10 سازمان، نهاد و دستگاه های دولتی، کمربندهای سبز یا بادشكن، اطراف مزارع، باغ ها، دیمزارها، مراتع، دامداری ها، مرغداری ها و مراکز تولیدی و از سوی دیگر اطراف كانال هاي آبياري، اتوبان ها، جاده هاي دسترسي، خطوط راه آهن، شهرک های صنعتی، کارخانجات، معادن، تأسیسات وزارت نیرو، رودخانه ها، شبکه وخطوط انتقال، مناطق حفاظت شده، زیستگاه های حیات وحش، روستاها و شهرها و … مورد استفاده قرار گيرند و در این حالت است که میتوان اذعان کرد در مهار 70 معضل زیستی و عوامل انسانی به موفقیت سیده ایم.

در کشور چین هجوم ریزگردها و طوفان های ماسه، خسارات وصدمات جبران ناپذيري به توليدات كشاورزي وارد مي کرد، لذا کشاورزان و بهره برداران با ايجاد شبكه هاي بزرگ بادشكن، ازگونه های بومی و درختان مقاوم به خشكي مانند سنجد، موفق شدند علاوه بر مقابله با فرونشست زمین ، با حفاظت از مزارع ميزان توليد در اراضي زراعي و باغات خود را نیز افزايش دهند. ( آذر 1385 دکتر محمد خسروشاهي)

ضرورت احداث بادشکن، علاوه بر کاهش خسارات ناشی از خشکسالی، کم آبی و مقابله با 70 معضل زیست محیطی که یکی از آنها کاهش فرونشست زمین، می باشد، درراستای افزایش راندمان تولید و دستیابی به امنیت غذایی در ضابطه شماره 658 معاونت برنامه ریزی ریاست جمهوری به صراحت آمده است.

وحیدرضا شادفر - کارشناس ارشد منابع طبیعی