طرح‌های آبخیزداری به مثابه سنگ بزرگ
طرحی برای چارچوب تدوین شرح خدمات برنامه راهبردی مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز توسط معاونت آبخیزداری، مرتع و بیابان (سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری کشور) و مرکز
طرحی برای چارچوب تدوین شرح خدمات برنامه راهبردی مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز توسط معاونت آبخیزداری، مرتع و بیابان (سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری کشور) و مرکز بین‌المللی مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز و منابع زیستی در مناطق خشک و نیمه‌خشک (ICIMWB) تحت‌پوشش سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) و با همکاری تعدادی از اساتید دانشگاه پایان سال گذشته تدوین و تهیه شده است. این طرح تاکنون اجرا نشده است و به‌نظر می‌رسد که چارچوب پیشنهادی بسیار گسترده، متنوع، ایده‌آلی و آرمانی تهیه شده است و در عمل، قابلیت اجرایی ندارد.
اخبار سبز کشاورزی ؛ بخشی از موضوعاتی که در این چارچوب پیشنهادی به آنها اشاره شده است، عبارتند از: «مدیریت جامع و فراگیر آبخیزها، مدیریت پایدار سرزمین و جلوگیری از تخریب اکوسیستم‌ها و خدمات آنها، ایجاد تعادل بین نیازهای اقتصادی و اجتماعی آبخیزنشینان و سلامت و پایداری زیست‌بوم آنها، تحقق اهداف توسعه پایدار و حکمروایی مطلوب (شایسته) منابع طبیعی، حفاظت عادلانه و مؤثر منابع حوضه آبخیز و سعی در بهبود سلامت حوضه‌های آبخیز، افزایش تاب‌آوری از طریق مشارکت آگاهانه ذی‌نفعان، آموزش ذی‌ربطان (دست‌اندرکاران) و توانمندسازی جوامع محلی، تدوین برنامه‌های عملیاتی اولویت‌دار و استراتژیک برای توسعه پایدار حوضه آبخیز، استفاده از تحلیل‌های مکانی سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS)، لزوم توجه به اسناد فرادستی کشور و تأکیدات مقام معظم رهبری، الزامات و چارچوب‌های مواجهه با چالش‌های منابع طبیعی و محیط زیست، لزوم رعایت ده اصل کلیدی اشاره‌شده برای حکمرانی عادلانه و مؤثر، قوانین مشترک اجتماعی و عرف‌های محلی در بخش آب و منابع طبیعی، تدوین و اجرای پیوست مشارکت مردمی در کلیه طرح‌های منابع طبیعی، آب و محیط زیست با تأکید بر شناخت مشارکتی مسئله، برنامه‌ریزی مشارکتی، اجرای مشارکتی، حفاظت مشارکتی، ارزیابی مشارکتی.»
همچنین، شناسایی دقیق و صحیح نقش و تأثیر دست‌اندرکاران یا ذی‌نفعان مختلف بر سر هر موضوع و پدیده در منابع طبیعی، آب و محیط زیست، تقویت انسجام سازمانی در بین ذی‌نفعان منابع طبیعی، آب و محیط زیست در راستای کاهش تضاد منافع، لزوم ایجاد هماهنگی و هم افزایی بین دستگاه‌های اجرایی در قالب کارگروه‌های ملی، استانی و شهرستانی، لزوم توان‌افزایی جوامع محلی در جهت مشارکت فعال ایشان در طرح‌های منابع طبیعی، آب و محیط زیست، استقرار نظام پایش و ارزیابی مشارکتی برای رصد علمکردهای اکولوژیکی، سیاستی، اجتماعی و اقتصادی، تولید داده و اطلاعات به‌روز (به‌هنگام) از وضعیت اکولوژیکی منابع طبیعی، آب و محیط زیست کشور، لزوم به‌کارگیری متخصصان بین‌رشته‌ای در دستگاه‌های اجرایی منابع‌طبیعی و محیط زیست کشور، تغییر از رویکرد مدیریت نظام اکولوژیک‌محور به مدیریت نظام اجتماعی-اکولوژیک‌محور، توجه ویژه به اقتصاد سبز و اقتصاد منابع طبیعی و محیط زیست، اجرای طرح ملی رشد نوآورانه و پایدار اقتصاد زیستی برای ایران و طرح ملی زیرساخت سبز-ارتقای سرمایه طبیعی ایران، تهیه نقشه خدمات اکوسیستم‌های طبیعی (Ecosystem Services) در کل کشور و ارزشگذاری اقتصادی آن خدمات و فراهم نمودن بستر مناسبی برای مبادله آنها (Payment for Ecosystem Services)، توسعه کارآفرینی و فناوری در منابع طبیعی و محیط زیست، یکپارچه‌سازی دانش از طریق رویکردهای فرارشته‌ای و بین‌رشته‌ای، لزوم توجه به نقش میانجی‌گری و نظارت دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی در فرایند کاهش تضاد منافع در اجرای طرح‌های منابع طبیعی و محیط زیست کشور، لزوم توجه به اکولوژی صنعتی-توسعه انرژی‌های پاک و فناوری‌های هم‌زیست با محیط زیست نیز در این طرح قید شده است.
عملیاتی کردن اصول تاب‌آوری
بخش دیگری از این طرح نیز این محورها را معین کرده است: «عملیاتی نمودن اصول ایجاد تاب‌آوری در مواجهه با بحران‌های طبیعی (شامل: ۱-حفظ تنوع و افزونگی ۲-مدیریت ارتباطات ۳-مدیریت متغیرهای کند و بازخوردها ۴-تقویت شناخت نظام‌های اجتماعی-اکولوژیک به‌عنوان نظام‌هایی سازگار و پیچیده ۵-ترغیب یادگیری ۶-گسترش مشارکت ۷-استقرار نظام حکمرانی غیرمتمرکز هماهنگ)، تولید محتوای پویا با پشتوانه علمی پژوهش‌های فرایندمحور و نیز مطالعه یافته‌های علمی و تحقیقات قبلی پژوهشگران و مجریان طرح‌ها و پروژه‌ها و استفاده از تجارب و دانش بومی، ملی و بین‌المللی، تبیین و توسعه نقشه‌راه در مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز، شناسایی و تحلیل نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدات (تحلیل SWOT) شناسایی شاخص‌های سلامت، تاب وری، ریسک و پایداری حوضه آبخیز و جوامع محلی مرتبط با آنها، یکپارچه‌سازی و وزن‌دهی به شاخص‌ها و اولویت‌بندی حوضه‌های آبخیز و جوامع محلی با رویکرد پیشگری و حل چالش‌های خشکسالی، سیلاب، فرسایش، رسوب و معیشت پایدار، ایجاد پایگاه داده و اطلاعات هوشمند، تدوین سیاست‌ها و راهبردهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی برای تحقق اهداف IWM، تدوین سیاست‌ها و راهبردهای تجارت و بازاریابی برای تحقق اهداف IWM، تدوین سیاست‌ها و راهبردهای آموزشی و ترویجی مبتنی‌بر تحلیل شبکه‌های اجتماعی، کنشگران و تسهیلگران برای تحقق اهداف (Integrated Watershed Management)، تدوین سیاست‌ها و راهبردهای کشاورزی حفاظتی برای تحقق اهداف IWM، تبیین و توسعه ساختارهای اداری، مالی و حقوقی با رویکرد ذی‌نفع‌گرا برای IWM، تدوین طرح مدیریت جامع حوضه‌های رودخانه‌های اصلی و همچنین حوضه آبخیز شهری، تبیین و توسعه برنامه‌های نظارتی و ارزیابی حوضه‌های آبخیز و ایجاد و توسعه جعبه‌ابزار و سیستم‌های پشتیبانی تصمیم (Decision Support Systems) برای IWM، یکپارچه‌سازی، تبیین و توسعه یک مدل ملی پویا، قابل انعطاف و سازگار با تغییرات برای IWM، بررسی و تحلیل سناریوهای مختلف، نظری، اجرایی و عملی برای رسیدن به اهداف کلان توسعه پایدار در حوضه آبخیز پایلوت (در هر استان، مستندنگاری (مستندسازی) و ثبت تصویری فعالیت‌ها با هدف مدیریت دانش و حفاظت از دانش بومی، تحلیل و ارزیابی سیستم‌های تحقیقاتی کشور و دانشگاه‌ها در زمینه IWM و کارکرد بهینه آنها در حوضه‌های آبخیز پایلوت، تحلیل و ارزیابی اثرات طرح‌ها و انواع پروژه‌های کشاورزی و باغداری در مسیر پایداری حوضه‌های آبخیز پایلوت، تحلیل و ارزیابی اثرات طرح‌ها، انواع پروژه‌ها ی عمرانی، جاده‌سازی‌ها و سدسازی‌ها در مسیر پایداری حوضه‌های آبخیز پایلوت، تبیین چارچوب مفهومی کنشگری محرک دولت، نهادهای مدنی، سازمان‌های مردم‌نهاد (NGO) و جوامع محلی در حوضه‌های آبخیز پایلوت، تعیین معیارها و شاخص‌های بیوفیزیکی و اجتماعی و اقتصادی سلامت، تاب‌آوری، ریسک و پایداری حوضه‌های آبخیز پایلوت و جوامع محلی آنها و تعیین مقادیر آستانه شاخص‌های انتخاب‌شده برای ارزیابی، پهنه‌بندی حوضه‌های آبخیز پایلوت براساس شاخص‌های انتخاب‌شده سلامت (با بهره‌گیری از نتایج مدل ارزیابی آب و خاک (SWAT)»
سنگ بزرگ علامت نزدن
براساس آنچه گفته شد نکات قابل‌توجهی در این طرح وجود دارد.برای صرفه‌جویی در هزینه‌های اجرایی و همچنین اطمینان از درست و مفید بودن اقدامات، ضرورت دارد بندهای زیادی از چارچوب پیشنهادی، فقط یک‌بار و توسط یک تیم ستادی تهیه شود و برای اعلام نظر و حک و اصلاح برای کارشناسان و مدیران استانی ارسال و از جمع‌بندی نظرات آنها نتیجه مورد نظر حاصل شود؛ نه اینکه از همه استانها خواسته شود که سیاست‌ها و راهکارها را جداگانه پیشنهاد دهند و یا مدل و برنامه کاربردی برای DSS و پایگاه اطلاعات هوشمند و… طراحی کنند. مطمئناً هزینه اجرای این شرح خدمات بسیار زیاد می‌شود و منابع هدر می‌رود.
همچنین، در چارچوب پیشنهادی به بعضی موضوعات مهم اشاره نشده است. بنابراین، ممکن است که اهداف طرح مدیریت جامع حوضه آبخیز محقق نشود. به‌عنوان مثال:الف- با توجه به ضعیف شدن سرمایه اجتماعی و کمرنگ شدن روحیه اعتماد عمومی، همدلی، مسئولیت‌پذیری و مشارکت، تهیه برنامه اقدام اجتماعی (Social Action Plan) ضرورت دارد که به آن اشاره‌ای نشده است.
ب- لزوم تهیه برنامه نحوه درگیر کردن دست‌اندرکاران کلیدی در فرایند اجرای طرح (شامل بخش‌های دولتی و حکومتی، بخش خصوصی، رسانه‌ها، مراکز علمی و پژوهشی، نهادهای مدنی و خود مردم محلی و بهره‌برداران)
ج- لزوم تهیه برنامه نحوه برقراری ارتباط با مخاطبان و ذی‌نفعان طرح یعنی چه پیامی، برای چه کسی، در چه زمانی و از طریق چه کانالی منتشر شود تا سطح آگاهی مخاطبان، دست‌اندرکاران و ذی‌نفعان را افزایش دهد و مشارکت فعال و مؤثر ایشان در اجرای طرح مدیریت جامع حوضه آبخیز را تضمین کند (Communication Strategy Plan).
امیدواریم مسئولان این برنامه، به نکات و تذکرهای مطرح شده توجه کنند و با برگزاری جلسات مشورتی و هم‌اندیشی، شرح خدمات ساده و کاربردی مناسبی تهیه کنند و برای اجرا به استانها بفرستند. برای تهیه پاسخ بندهای زیادی از چارچوب پیشنهادی هم می‌توان از ظرفیت علمی و تخصصی یک اتاق فکر (ترکیبی از افراد متخصص از بخش‌های مختلف دانشگاه، تحقیقات، اجرا، رسانه، بخش خصوصی، نهادهای مدنی و نماینده جوامع محلی) استفاده کرد.
