بررسی تبعات برداشت‌های جدید از جنگل‌های غرب ایران
نان بلوط، بهانه جدید برداشت از زاگرس
«نان بلوط» بهانه جدید برداشت از زاگرس است. در راستای تأمین «امنیت غذایی» و به‌بهانه «خودکفایی» این‌بار قرار است بلوط‌ها از سطح جنگل‌های زاگرس جمع‌آوری شوند.
اخبار سبز کشاورزی؛ جنگل‌هایی که دهه‌هاست زیر بار انواع فشار‌ها از قبیل چرای بی‌رویه دام، تغییر کاربری، گردوغبار، زغال‌گیری، حریق، آفت و ... نفسشان به شماره افتاده است.
به‌گفته «مرتضی ابراهیمی رستاقی»، کارشناس جنگل و زاگرس‌شناس، در سال‌های ابتدایی بعد از انقلاب، دانشجویی در دانشگاه شیراز تحقیقی انجام داد درباره خواص بلوط و استفاده‌های که جامعه انسانی می‌‌تواند به‌شکل گسترده از آن داشته باشد. اما در همایش ملی جنگل‌های زاگرس در سال ۱۳۶۴ اساتید و کارشناسان جنگل به‌اتفاق چنین بهره‌برداری‌هایی را رد کردند.
«وقتی اسم جنگل را منبع تجدیدپذیر می‌گذاریم و در مقابل، نفت را زوال‌پذیر می‌دانیم، به مفهوم زادآوری جنگل اشاره می‌کنیم.»
این کارشناس جنگل معتقد است زاگرس فراتر از زادآوری یا بیماری، دچار زوال و مرگ درختان کهنسال شده است. «عملکرد طبیعی جنگل‌های زاگرس مختل شده و به‌تبع آن، تمام این عرصه‌ها در حال نابودی است. درختان جنگلی مواد غذایی را از خاک گرفته و با آن برگ و چوب و دانه و … تولید می‌کنند،. بر اثر خزان، برگ‌ها و برخی شاخه‌ها به زمین می‌ریزند و مواد معدنی قرض‌گرفته‌شده به خاک برمی‌گردند.
در این سال‌ها شاهدیم برگ درخت را دام مصرف می‌کند، شاخه را برای سوخت برمی‌دارند و میوه هم صرف تهیه خوراک دام یا محصولات مختلف می‌شود. همین موضوع باعث شده است کف جنگل چیزی برای تجزیه شدن و بازگرداندن مواد مغذی به خاک باقی نماند و درنهایت درختان در برابر انواع بیماری‌ها ضعیف شوند. در این شرایط حشراتی که در گذشته با درخت همزیستی داشتند، به آفت بدل می‌شوند. در حال حاضر این آفات یک میلیون هکتار از زاگرس را درگیر خود کرده‌اند.»
ابراهیمی رستاقی بهترین کارکرد بلوط را حفظ حیات زاگرس می‌داند و می‌گوید: «ما جلوی روند طبیعی ایستاده و آن را مختل کرده‌ایم.»
اختلال در اکوسیستم جنگلی با برداشت اضافه
به‌گفته «وحید اعتماد»، مدیر گروه جنگلداری و اقتصاد جنگل دانشگاه تهران، استفاده از بذر بلوط برای خوراک دام در زمان ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد مطرح شد، اما دانشمندان علم جنگل‌شناسی و محققان کشور اعلام کردند چنین رویه‌ای درست نیست. «تراکم درختان ما در جنگل‌های غرب به‌اندازه کافی پایین آمده است. تولید بذر در جنگل برای تأمین خوراک جانوران وحشی از جمله سنجاب، خرس، گراز یا گوزن و … است.»
او معتقد است اگر مجموعه بذر را ۱۰۰ حساب کنیم، بخشی از این مقدار بایستی صرف زادآوری و تولید نهال جایگزین شود. بخش دیگری پوک، کرم‌خورده و فاسد است که به کار نمی‌‌آید. بخشی از این بذرها در اثر افتادن عفونت می‌کند و می‌پوسد و بخش دیگری هم باید صرف خوراک حیات‌وحش عرصه شود. «اگر انسان به‌عنوان عامل بیرونی وارد عرصه شود و بذر را جمع کند، اکوسیستم را تحت‌الشعاع خود قرار میدهد و باعث می‌شود تولید نهال و زادآوری متوقف شود یا حیات‌وحش غذای خود را از دست دهد.»
بحث‌هایی که در استان‌های چهارمحال‌وبختیاری یا کهگیلویهوبویراحمد درباره کارخانه بلوط انجام شده است از نظر وحید باعث اختلال در اکوسیستم زاگرس می‌شود. «همین حالا هم اغلب نیاز مردم برای غذا و خوراک دام از جنگل‌ها تأمین می‌شود و نباید فشار مضاعفی به آنها وارد کنیم؛ زیرا این کار مغایر اصول علمی است. آزمایش‌های ما نشان میدهد بذر بلوط توان جوانه‌زنی خوبی دارد، اما میزان بذری که سالم باشد و بتواند جوانه بزند ۵۰ درصد بذر تولیدی است. برخی از این بذرها یا جنین ندارند یا جوانه‌زنی برایشان دشوار است. ازاین‌رو، نباید اجازه داد در داخل جنگل بذرهای بلوط در سطح گسترده جمع‌آوری شود.»
او برداشت‌های محدود و موضعی مردم محلی از بذرها را می‌پذیرد، اما نگاه اقتصادی را عاملی برای تخریب زاگرس می‌داند. «همین حالا برخی روستاها برداشت بلوط را انجام می‌دهند، ولی نباید اجازه داد شرایط از آنچه امروز داریم، بدتر شود. این کار از نظر اصول جنگل‌شناسی و جنگلداری نه به‌نفع مردم است و نه جنگل؛ زیرا ما با زمین یائسه‌ای مواجه می‌شویم که امکان رویش در آن وجود نخواهد داشت.»
جلوی برداشت بی‌رویه را بگیریم
«مصطفی عبدالله‌پور»، کارشناس جنگل، از محصولات مختلفی نام می‌برد که از زاگرس برداشت شده‌اند. به‌گفته او، گلابی وحشی یکی از محصولاتی بود که مردم از عرصه‌های حاشیه «ده‌کهنه» در مسیر جاده فارس به کهگیلویهوبویراحمد جمع‌آوری می‌کردند و آن را به کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس می‌فرستادند. «در دهه ۷۰ طرحی تهیه شد که جلوی این برداشت بی‌رویه را بگیرد. آن زمان ما پیشنهاد کردیم کل برداشت این محصول به تعاونی روستا واگذار شود و دولت بهره مالکانه دریافت کند. براساس این طرح ۲۵ درصد گلابی‌های وحشی باید برای محیط زیست باقی می‌ماند و از جمع‌آوری آنها جلوگیری می‌شد.»
به‌گفته این کارشناس جنگل آلمان‌ها برای حفظ زادآوری جنگل توصیه می‌کنند ۵۰ درصد برداشت انجام شود. با‌این‌حال، عدد بین ۲۵ تا ۵۰ درصد نیز در مناطقی که برداشت حداکثری انجام می‌دهند، چنین کارکردی دارد.
«آن زمان که ۲۵ درصد از برداشت کاهش یافت مشاهده کردیم که جنگل انبوه‌تر شده و تجدیدحیات اتفاق افتاده است. همچنین، پیشنهاد ما این بود که مناطق تناوبی داشته باشیم و یک حوزه به پنج قسمت تقسیم شود و از یک قسمت هرساله هیچ برداشتی انجام نشود تا اکوسیستم امکان تجدید حیات داشته باشد، ضمن آنکه از چهارپنجم بقیه نیز ۷۵ درصد برداشت داشته باشیم.»/پیام ما
