یک سال پس از مرگ «پیروز» صحبت از روش تولید آزمایشگاهی جنین به میان آمده است
تکثیر یوز پشت درهای بسته
در یک سالگی مرگ «پیروز» توله‌یوزی که امید بسیاری را برای حفاظت با خود به‌همراه آورده بود، صحبت از طرح جدیدی برای حفاظت از یوز به میان آمده که باعث تعجب گروهی از فعالان این حوزه شده است.
اخبار سبز کشاورزی؛ در پروپوزال این طرح که در روزهای اخیر در فضای مجازی منتشر شده، صحبت از روش تولید آزمایشگاهی جنین و بعد از آن انجماد و انتقال آن به رحم میزبان به تکثیر یوزپلنگ آسیایی در میان است. این درحالی‌است که تاکنون به سؤالات و ابهامات مطرح‌شده از سوی فعالان این عرصه پاسخ داده نشده است.
سؤالاتی مانند آنکه چرا نتایج کارهای قبلی، دلایل دقیق مرگ پیروز و دو توله دیگر اعلام نمی‌شود؟ منتقدان همچنین عنوان می‌کنند پروپوزال ارائه‌شده برای این طرح تنها نام دو پژوهشگر را دارد، حال آنکه این کار نیازمند تیم تحقیقاتی و تکنولوژی نوین است و تنها یکبار در سال ۲۰۲۰ در باغ‌وحش کلمبوس با موفقیت عملیاتی شده و درعین‌حال چطور قرار است تیمی که در گذشته عملکرد قابل‌دفاعی نداشته، برای این کار پرجزئیات و پرریسک وارد عمل شود.
بر تعداد پرسش‌های این پروژه هر روز افزوده می‌شود، اما هنوز از ارائه جزئیات توسط سازمان محیطزیست خبری نیست و به پرسش‌ها پاسخ داده نشده است.
عنوان طرح «تولید رویان آزمایشگاهی (انجماد و انتقال) در گربه‌سانان وحشی ایران متمرکز بر (گربه جنگلی یا کاراکال و یوزپلنگ آسیایی) برای اولین‌بار در کشور» است. طرحی که گویا مورد موافقت سازمان حفاظت محیطزیست هم قرار گرفته و مبلغ نیم میلیارد تومان برای آن اختصاص داده شده است. در این میان اما طرح‌های گذشته برای حفاظت از یوزپلنگ آسیایی موفق نبوده و همچنان ابهامات بسیار زیادی برای فعالیت‌های گذشته وجود دارد و سؤالات فراوانی درباره آن مطرح است.
مهمترین پرسش هم از سازمان حفاظت محیطزیست است که چرا حلقه فعالیتش را اینقدر تنگ کرده و طرحی به این مهمی را به پژوهشگران مستقل نمی‌دهد و نظر آنها را جویا نمی‌شود؟ روش انجام کار مشخص نیست و همچنین اعلام نکرده‌اند که آیا با باغ‌وحش کلمبوس که تنها مکان انجام این کار در سه سال قبل است، ارتباط گرفته‌اند یا خیر؟
از سویی همچنین معلوم نیست که چرا به‌جای علت‌یابی عدم موفقیت جفتگیری ایران و فیروز به سراغ روش آزمایشگاهی بسیار جدید رفته‌اند؟ اینها تنها بخشی از سؤالات مطرح شده است. در پروپوزالی که در روزهای اخیر منتشر شده، هزینه این پروژه در حدود نیم میلیارد تومان برآورد شده و پروژه شامل چند فاز است؛ فاز نخست: تولید جنین، فاز دوم: تکرار عملیات بر روی یوزپلنگ نر و ماده موجود در سایت توران و تولید جنین، فاز سوم: انتقال جنین به گیرنده (ترجیحاً یوزپلنگ آفریقایی) و فاز آخر هم پایش در پروسه بارداری است.
از جزئیات طرح خبری نیست
نه از کلیات طرح به وضوح اطلاعی در دسترس است و نه از جزئیات! همین هم دلیلی است که «احسان سعیدی»، دامپزشک از درخواست تکرارشده و جواب‌نگرفته از سازمان حفاظت محیطزیست میگوید و می‌افزاید: «ما در این شرایط یک درخواست از سازمان داریم؛ اینکه جزئیات طرح را منتشر کنند تا افرادی خارج از مجموعه سازمان هم بتوانند درباره‌اش صحبت کنند. افراد مستقلی که به‌صراحت نکات مثبت و منفی را می‌بینند، هرچند این درخواست تاکنون توسط سازمان مورد پذیرش قرار نگرفته است».
او به پیچیده بودن این کار اشاره می‌کند، به اینکه این اتفاق یکبار در سال ۲۰۲۰ در باغ‌وحش کلمبوس با همکاری مؤسسه زیست‌شناسی Smithsonian انجام شده است. سعیدی میگوید: «آیا سازمان حفاظت محیطزیست با پژوهشگران این طرح ارتباط گرفته است؟ آیا می‌داند در این طرح چه روش‌هایی استفاده شده و چگونه؟ استفاده از تکنیک‌های کمک‌باروری پیچیدگی‌های بسیاری دارد و برای همین بسیاری از این کارها به‌صورت بین‌المللی و با کمک پژوهشگران مختلف انجام می‌گیرد».
نگرانی از چگونگی انجام کار بالاست. سعیدی توضیح می‌دهد: «چنین کاری نیاز به امکانات و توجه بسیار به جزئیات ریز دارد. نکاتی که به‌راحتی ممکن است فراموش شوند یا نادیده گرفته شوند.»
این دامپزشک تکنیک‌های کمک‌باروری را که قرار است برای این موارد استفاده شوند، روش نوینی می‌داند که تنها سه سال از اولین تجربه موفق آن در این گونه می‌گذرد. درنتیجه دسترسی به تجهیزات موردنیاز و پرسنل با تجربه کافی این کار از ضروریات است.
او می‌افزاید: «مرحله به مرحله این کار دارای جزئیات بسیاری است که پیش از اقدام باید توسط متخصصین متعددی مورد بحث قرار گیرد. از ابتدای کار و جمع‌آوری اسپرم (Semen Collection) و تخمک (Oocytes Collection) که به‌روش‌های متعددی صورت می‌گیرد، باید مورد بحث قرار گیرد. آیا قرار است گامت از افراد زنده جمع‌آوری شود؟ کدام افراد؟ افراد در اسارت؟ یا افراد آزاد؟ به کدام روش؟ در این حالت روش‌های متعددی وجود دارد که گونه با گونه متفاوت هستند. آیا قرار است به افراد تلف‌شده احتمالی بسنده شود و مثلاً اقدام به جمع‌آوری اسپرم بالغ از اپی‌دیدیم (Epididymis) شود؟ که در این حالت هم از آن‌جاکه مدت زمان بین تلف شدن حیوان و جمع‌آوری گامت یک موضوع بسیار حیاتی در کیفیت اسپرم و تخمک خواهد بود (این فرصت زمانی در جمع‌آوری تخمک حتی کمتر نیز خواهد بود؛ به‌دلیل اینکه تخمدان‌ها در داخل محوطه بطنی قرار دارند و به‌سرعت تحت‌تأثیر تغییرات پس از مرگ قرار خواهند گرفت).»
سعیدی تأکید می‌کند که همه موارد نیاز به یک پروتکل ازپیش‌تعیین‌شده و مشخص، آموزش محیطبانان و کارشناسان برای انتقال سریع لاشه و آمادگی آزمایشگاه موردنظر دارد. درنتیجه باید قصد تیم مسئول و مجری به وضوح مشخص شود.
این بخش، نخست کاری است که نه سعیدی و نه بسیاری دیگر از پژوهشگران این حوزه از آن اطلاعی ندارند، نمی‌دانند قرار است در چه شرایطی و با چه روشی اسپرم و تخمک از یوزها جمع‌آوری شود و بخش دیگر، ادامه کار، نگهداری و انجماد اسپرم و تخمک است.
این دامپزشک حیات‌وحش میگوید: «جزئیات نگهداری بسیار مهم است. انجماد گامت‌ها نیز به روش‌های مختلفی رخ می‌دهد (مثل Freezing و Vitrification) که بسته به کیفیت اسپرم و تخمک هر گونه، تفاوت بسیاری دارند. در این پروسه نیز محیط (Media) مورد استفاده و مواد محافظ سرما (Cryoprotectant Agents) می‌تواند گونه با گونه تفاوت‌هایی داشته باشند.
این امر همچنین در پروسه بلوغ تخمک در آزمایشگاه (Oocyte in vitro maturation IVM) و محیط کشت مناسب نیز صدق می‌کند. باید حتما با باغ‌وحش و پژوهشگران مؤسسه‌ای که این پروژه را در دست کار داشته و نتیجه گرفته‌اند، ارتباط برقرار کرد. به این دلیل است که بسیاری از پروژه‌های حفاظتی (علی‌الخصوص با چنین جمعیت پایینی از زیرگونه موردنظر) به‌صورت بین‌المللی و با همکاری کشورها و سازمان‌های مختلفی انجام می‌شوند. جزئیات نگهداری، روش‌های مورد استفاده و غیره باید مورد بحث قرار گیرند. روش موردنظر برای IVF 1 چیست؟ قرار است از چه تکنیکی استفاده شود؟ پس از آن قرار است در کدام مرحله از رشد، جنین انتقال داده شود؟ همچنین پس از آن برای انتقال جنین (Embryo Transfer) چه تصمیمی اتخاذ شده است؟ تصمیم بر استفاده از زیرگونه‌ای دیگر به‌عنوان مادر جایگزین (Surrogate Mother) است و یا تصمیم به انتقال جنین به یوزهای در اسارت است؟ در این مرحله نیز نیاز به همزمان‌سازی سیکل فحلی حیوان گیرنده (Recipient) است، پروتکل‌های هورمونی برای همزمان‌سازی در گونه‌های جانوری می‌توانند پاسخ‌های متفاوتی داشته باشند.»
مشخص نبودن پروتکل انجام این کار، سؤال اصلی سعیدی است و او میگوید براساس مطالعه‌ای، درصد اسپرم‌های با شکل غیرطبیعی (Abnormal Morphology) در نمونه اسپرم یوزپلنگ (۷۱ درصد) بسیار بالاتر از به‌طور مثال گربه اهلی (۲۹ درصد) بوده است: «در چنین طرحی علاوه‌بر دسترسی به تجهیزات موردنیاز، حضور افراد با تجربه کافی و البته برقراری ارتباط و همکاری‌های بین‌المللی برای جلوگیری از تکرار خطا و اشتباهاتی که می‌توان از رخداد آنها پیشگیری کرد، ضروری است. بنابراین، موفقیت یا شکست چنین طرحی بسیار وابسته به توجه به جزئیات است. درنتیجه، منتشر شدن جزئیات کامل طرح، البته پیش از اجرای آن، می‌تواند به بررسی جامع و یافتن خطاهای احتمالی کمک کند.»
پیگیری از مراجع بالادستی در دستورکار قرار گرفته
منتشر نشدن اطلاعات و بسته بودن درها بر روی پژوهشگران و فعالان خارج از سازمان نکته‌ای است که «مرتضی پورمیرزای»، مدیرعامل انجمن یوزپلنگ ایرانی، هم به آن اشاره می‌کند و میگوید «حتی اگر دلیلی منطقی برای این پروژه وجود داشته باشد، باید برایش توضیح دهند؛ کاری که اتفاق نیفتاد. آنها باید بگویند چرا تکثیر در شرایط اسارت و نیمه‌اسارت که در دنیا بارها جواب داده، در ایران با چنین شرایطی روبه‌روست، اما همچنان می‌خواهند یک روش جدید را که تنها در یک نقطه عملی شده، مورد استفاده قرار دهند.»
او میگوید: «در این سال‌ها کوشکی و دلبر از دست رفتند، فیروز از طبیعت زنده‌گیری شد و مدام می‌گویند ایران سالم است، اما هیچ مستنداتی برای صحبت‌هایشان ارائه نمی‌دهند و توله‌های ایران هم آن سرنوشت را پیدا کردند. در این شرایط چطور باید به تیمی که چنین شرایطی را ایجاد کرده و برای هیچ‌کدام هم پاسخگو نبوده، اطمینان کرد؟ این درحالی‌است که شرایط نگهداری فیروز با وضعیت ایده‌آل فاصله بسیار زیاد دارد و در این مدت نگذاشتند ما حتی از کنار فنسش هم عبور کنیم. وضعیتی که ایران دارد هم اصلاً قابل‌دفاع نیست، به ایران ورزش ندادند و حتی وقتی تجهیزات بردیم اجازه نصب در منطقه داده نشد. در سازمان هیچ گروه غیرخودی اجازه صحبت و فعالیت ندارد و از دلایل مرگ توله نر خورشید هم اطلاعی در دست نیست.»
مدیرعامل انجمن یوز ایرانی: حتی اگر دلیلی منطقی برای این پروژه وجود داشته باشد باید توضیح دهند. آنها باید بگویند چرا تکثیر در شرایط اسارت و نیمه‌اسارت که در دنیا بارها جواب داده، در ایران با چنین شرایطی روبه‌روست، اما همچنان می‌خواهند یک روش جدید را که تنها در یک نقطه عملی شده، مورد استفاده قرار دهند
پورمیرزایی پیگیری از سازمان حفاظت محیطزیست را رها کرده و نامه‌ای به فراکسیون محیطزیست مجلس نوشته و از آنها خواسته است با کمک سازمان بازرسی به‌عنوان نهادهای ناظر به این وضعیت نظارت کنند و از سازمان حفاظت محیطزیست پاسخ بخواهند.
او می‌افزاید: «سازمان محیطزیست در سال‌های اخیر فقط روی این نکته مانور داده که زیستگاه برایش مهم و در اولویت است و تکثیر در اسارت در کنار این پروژه قرار دارد. وضعیت زیستگاه توران چگونه است؟ آنها از پس بیرون کردن یک دامدار از زیستگاه یوز برنیامده‌اند. دامدار پول گرفته و همانجا مانده. یا افراد آموزش‌ندیده‌ای را برای گشت‌زنی بین توران و میاندشت فرستاده‌اند که فقط می‌تواند باعث اختلال و مشکل شود. این معنای حفاظت از زیستگاه است؟ اتفاقات عجیبی در زیستگاه‌ها در حال رخ دادن است که این موارد تنها بخشی از آنهاست».
این کارشناس حیات‌وحش پیگیری از سازمان را بی‌نتیجه می‌داند و حالا امیدوار است نهادهای بالادستی نظر فعالان مستقل را جویا شوند و تا دیر نشده از شروع هرکاری که می‌تواند شرایط را برای یوزپلنگ آسیایی وخیم‌تر از اکنون کند، جلوگیری کنند./پیام ما
