تغییرات اقلیمی خاورمیانه، جمعیت و عدم تعادل در تجارت مواد غذایی

اخبار سبز کشاورزی؛ کشاورزی از دیرباز با رژیم‌های غذایی متکی بر تولید غلات، دام و بعدتر میوه‌ها و سبزیجات در اراضی با آبیاری دقیق در مرکز زندگی اجتماعی و اقتصادی «انسان خاورمیانه‌ای» بوده است.

با ظهور آب و هوای خشک‌تر و منابع آبی محدودتر به ضرورت این منطقه به مرکزی برای نوآوری‌های کشاورزی قدیمی و معاصر، از شیوه‌های آبیاری گرفته تا کودها، سوق داده شده است.

با این وجود، کمیابی زمین‌های زراعی و فقدان تامین آب همچنان به طور فزاینده‌ای برای تولید غذای منطقه‌ای چالش‌زا بوده و بسیاری از کشورها را به شدت به محصولات کشاورزی وارداتی وابسته کرده است.

آسیب‌پذیری خاورمیانه در برابر نوسانات در بازار کالاهای بین‌المللی

بر این اساس، خاورمیانه به‌شدت در برابر نوسانات در بازارهای کالاهای بین‌المللی آسیب‌پذیر بوده و وضعیت با تداوم تخریب محیط‌زیست مرتبط با تغییرات آب و هوایی به طور فزاینده‌ای وخیم‌تر می‌شود.

طی سه دهه گذشته در سراسر جهان، الگوهای اقلیمی و بیابان‌زایی به‌طور فزاینده‌ای نامنظم شده‌اند. تقریباً دو سوم جمعیت خاورمیانه در مناطقی زندگی می‌کنند که فاقد منابع آب تجدیدپذیر کافی برای حفظ تولید محصول هستند.

به طور متوسط 83 درصد مصرف آب در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا صرف کشاورزی می‌شود، در حالی که صرفاً 4 درصد به اهداف صنعتی اختصاص می‌یابد؛ در حالی که کشاورزی در خاورمیانه تنها 13 درصد از تولید ناخالص داخلی منطقه را تشکیل می‌دهد، این بخش نقش استراتژیک مهمی در ارتقای سیستم‌های غذایی انعطاف‌پذیرو دینامیک سایر بخش‌های مهم اقتصادی ایفا می‌کند.

از مجموع جمعیت 296 میلیون نفری منطقه، 84 میلیون یا 28 درصد به طور کامل به کشاورزی وابسته هستند. نرخ بالای شهرنشینی این منطقه که امروزه به 72 درصد رسیده‌ و افزایش جمعیت مورد انتظار تا سال 2050 به 329 میلیون نفر آن را به ویژه در برابر اثرات مخرب تغییرات آب و هوایی آسیب پذیرتر می‌کند.

از طرفی در خاورمیانه، الگوهای مصرف نامتناسب نقش اصلی را در ترویج ناامنی غذایی ایفا کرده است. در واقع، کشورهای منطقه امروزه بزرگ‌ترین واردکننده غلات در جهان هستند و حداقل 53 درصد کالری غذایی مصرفی خود را وارد می‌کنند.

پویایی‌های مداوم تغییرات آب و هوایی، عدم تعادل تجارت جهانی غذا را تشدید کرده و به‌طور نامتناسبی بر مناطق ناامن غذایی و وابسته به واردات مانند خاورمیانه تأثیر گذاشته است.

در چنین شرایطی، این احتمال وجود دارد که انطباق افزایش تقاضا برای کشاورزی با شیوه‌های کشاورزی موجود منجر به رقابت شدیدتر برای بهره برداری از منابع طبیعی، افزایش انتشار گاز و تخریب بیشتر زمین شود.  مورد ایران آموزنده است: در حال حاضر حدود نیمی از زمین‌های کشاورزی ایران در زمین‌های بی کیفیت است که کشاورزان را به سرمایه‌گذاری در سیستم‌های پمپاژ آب زیرزمینی ناپایدار سوق داده است و در نتیجه شوری خاک را افزایش داده و تجدید منابع آب را به خطر می‌اندازد.

بعید است که راه حل‌های کوتاه مدت برای آنچه که یک مشکل سیستمی است در بلندمدت موثر واقع شود. با این حال، در این منطقه، روند جدیدی ظهور کرده است که ممکن است نویدبخش راه حل‌هایی برای مشکل کمبود مواد غذایی، رسیدگی به مشکلات ساختاری دیرینه کشاورزی مربوط به خاک‌های کشاورزی غیرمولد و کمبود آب باشد. چنین ابتکاراتی به طور بالقوه می تواند نقشی اساسی در ارتقای انعطاف پذیری سیستم‌های غذایی در سراسر منطقه داشته باشد.چنین فناوری‌هایی برای افزایش و بهبود بازده بخش کشاورزی و در عین حال استفاده از انرژی کمتر و روش‌های پایدارتر طراحی شده اند.

در پاسخ به نیاز به ترویج رشد پایدار کشاورزی، فناوری کشاورزی (یا "اگریتک") امروزه با هدف کاهش ضایعات کشاورزی و استفاده از کودهای شیمیایی انجام می شود. نگاه به آینده - در حالی که نشانه‌هایی از گذشته گرفته می شود - ممکن است راه حل‌هایی را برای ناامنی غذایی این منطقه باز کند. این تحولات بخشی از تحولات کشاورزی برای افزایش بهره وری کشاورزی و مدل " agritech" است.

در طول دهه گذشته، منطقه شاهد صحنه نوپایی در حوزه فناوری کشاورزی بوده است که از فناوری‌های متنوعی مانند تجزیه و تحلیل داده، اینترنت اشیا (IoT) و هوش مصنوعی (AI) بهره می‌برد. اما سئوال اصلی اینجاست که تغییرات آب و هوایی خاورمیانه چگونه بر تجارت جهانی غلات تأثیر می گذارد و ایران در این برهه باید واجد چه برنامه‌هایی باشد؟

به نظر میرسد، سیاست‌گذار در کشاورزی ایران همواره باید در جستجوی فرصت‌هایی باشد که سازگاری با دنیای در حال تغییر‌ را تسهیل نماید و نخستین قدام در این رابطه، درک تغییرات آب و هوایی و اثرات آن بر تولید غلات است.

به گفته اکثر مقامات، تغییر اقلیم به تغییرات طولانی مدت دما، بارندگی و سایر شرایط جوی اشاره دارد. دیگر از آن به عنوان گرمایش جهانی یاد نمی شود، زیرا اکنون طیف وسیعی از اختلالات سیستم‌های آب و هوایی ما را در بر گرفته است. هنگامی که چنین تغییراتی تحقق یابد، ممکن است اثرات عمیقی بر کشاورزی، از جمله تولید غلات و تجارت داشته باشد. مثلا، تغییر در فصول رشد؛ یکی از تأثیرات مهم تغییرات آب و هوایی می تواند تغییر فصل رشد باشد. افزایش دما می تواند باعث شود محصولات زودتر یا دیرتر از حد معمول بالغ شوند و پیش بینی دقیق زمان برداشت را برای کشاورزان دشوار می کند.

این می تواند منجر به عدم تعادل شدید عرضه در بازار جهانی غلات شود. افزایش رویدادهای شدید آب و هوایی بر تجارت غلات موثر است.‌ تغییرات آب و هوایی با رویدادهای آب و هوایی مکرر و شدیدتر مانند خشکسالی، سیل و طوفان مرتبط است. این رویدادها می توانند محصولات را از بین ببرند، مسیرهای حمل و نقل را مختل کنند و به زیرساخت‌های حیاتی برای ذخیره و توزیع غلات آسیب بزنند. این امر برای غلاتی که از طریق مسیرهای آبی حمل می شود بسیار مهم است.

این پدیده‌ها می‌تواند منجر به چالش‌های زیر شود:

1.  نوسانات قیمت:‌ عدم قطعیت در تولید غلات به دلیل تغییرات آب و هوایی می تواند منجر به نوسان قیمت شود. زمانی که عملکرد محصول غیرقابل پیش‌بینی باشد، قیمت‌ها تمایل بیشتری به نوسان دارند و بر تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان تأثیر می‌گذارند. چالش‌های ژئوپلیتیکی نشان داده است که تجارت جهانی غلات چقدر شکننده است.

2. بروزاختلالات در زنجیره تامین: رویدادهای آب و هوایی شدید می تواند زنجیره تامین را مختل کند و حمل و نقل غلات از جایی که رشد می کنند به جایی که مورد نیاز است را دشوار می کند. این می تواند منجر به کمبود و افزایش قیمت در مناطق وارداتی شود،

3. سیاست موانع تجاری:‌ در پاسخ به این اختلالات، برخی کشورها یا گروه‌هایی از کشورها ممکن است موانع تجاری مانند محدودیت‌های صادراتی یا سهمیه‌بندی برای حفظ امنیت غذایی داخلی خود اعمال کنند. این موانع می تواند کمبود جهانی مواد غذایی و جهش قیمت‌ها را تشدید کند. باز هم، این امر به کشورهایی که به طور انحصاری برای جمعیت خود به غلات وارداتی متکی هستند، ضربه سختی خواهد زد.

4.  جابجایی جغرافیای تولید: با تغییر شرایط آب و هوایی، ممکن است برخی از مناطق برای تولید غلات مناسب تر شوند در حالی که برخی دیگر مساعدتر می شوند. این می تواند منجر به تغییر در جغرافیای تولید و تجارت غلات شود. این پدیده در حال حاضر در برخی از مناطق مدیترانه رخ می دهد که میبینیم ترویج محصولات مقاوم به خشکی در حال افزایش است.

سازگاری با تغییرات آب و هوایی

در حالی که چالش‌های‌ تجارت جهانی غلات‌ ناشی از تغییرات آب و هوایی می تواند دلهره آور به نظر برسد، استراتژی‌های متعددی وجود دارد که ممکن است به ما در سازگاری و تضمین امنیت غذایی برای آینده کمک کند. این موارد شامل موارد زیر است اما محدود به آنها نیست:

1. سرمایه گذاری در انواع محصولات سازگارتر: توسعه و ترویج استفاده از گونه‌های غلات که در برابر شرایط آب و هوایی متغیر انعطاف پذیرتر هستند، می تواند به تثبیت تولید غلات کمک کند.

2. بهبود مدیریت آب: آب همچنان برای کشاورزی حیاتی است و تغییرات آب و هوایی می تواند بر دسترسی به آب تأثیر بگذارد. اجرای شیوه‌های مدیریت آب بهتر، مانند سیستم‌های آبیاری کارآمد و محصولات ذخیره آب ممکن است به کاهش این اثرات کمک کند.

3. تقویت زیرساخت‌ها: ایجاد زیرساخت‌های انعطاف پذیر، از جمله شبکه‌های حمل و نقل و تأسیسات ذخیره سازی، می تواند تأثیر رویدادهای آب و هوایی شدید بر توزیع غلات را کاهش دهد.

4. تنوع بخشیدن به منابع: برای کاهش خطر اختلال در عرضه، کشورها می توانند منابع واردات غلات خود را متنوع کنند. تکیه بر یک تامین کننده واحد، کشور را در برابر چالش‌های مربوط به آب و هوای تامین کننده آسیب پذیر می کند.

5. تقویت همکاری بین المللی: چالش‌های جهانی مانند تغییرات آب و هوایی نیازمند همکاری بین المللی و پیمان‌های منطقه ای است. کشورهای منطقه باید با یکدیگر همکاری کنند تا اختلالات مرتبط با آب و هوا در تجارت غلات را به طور موثر برطرف کنند.

 فرصت‌ها در میان چالش‌ها

در حالی که تغییرات اقلیمی چالش‌های متعددی را برای تجارت جهانی غلات ایجاد می‌کند، فرصت‌هایی برای نوآوری و سازگاری نیز ارائه می‌دهد.

1. پیشرفت‌های فناوری هوش مصنوعی: فناوری‌های هوشمند آب و هوایی، مانند کشاورزی دقیق و پیش‌بینی آب و هوایی آوارتارسازی پیشرفته، می‌توانند به کشاورزان کمک کنند تا تولید خود را بهینه‌ و تلفات را کاهش دهند.

2. رویکرد غلات جایگزین: محققان در حال بررسی پتانسیل غلات جایگزینی هستند که ممکن است در برابر تغییرات آب و هوایی انعطاف پذیرتر باشند، از جمله ارزن و سورگوم. این غلات می توانند به اجزای حیاتی امنیت غذایی جهانی آینده تبدیل شوند.

3. کشاورزی کربن: روش‌هایی مانند کشاورزی کربن، که کربن را در خاک جذب می کند، نه تنها با تغییرات آب و هوایی مبارزه می کند، بلکه سلامت و بهره وری خاک را افزایش می دهد. این یک فناوری امیدوارکننده است، اما در حال حاضر فاقد حمایت مناسب از نظر آموزش کشاورزان است.

4.  شیوه‌های پایدار: نیاز به انطباق با تغییرات اقلیمی باعث علاقه مندی به شیوه‌های کشاورزی پایدار می شود که می تواند تغییرات آب و هوایی را کاهش داده و بازده محصول را افزایش دهد. یکی از این نمونه‌ها «کشاورزی» انرژی خورشید با پنل‌های خورشیدی است .

5. زنجیره تامین سبز: مصرف کنندگان به طور فزاینده ای خواهان مواد غذایی تولید شده پایدار هستند. شرکت‌هایی که در تجارت غلات فعالیت می‌کنند می‌توانند با ایجاد زنجیره‌های تامین سازگار با محیط‌زیست از این سرمایه‌گذاری کنند. تغییرات آب و هوایی چالش‌های مهمی برای تجارت جهانی غلات ایجاد می کند. تغییرات در فصول رشد، رویدادهای شدید آب و هوایی و تغییر الگوهای بارش، همگی پایداری این سیستم ضروری را تهدید می‌کنند. با سرمایه‌گذاری در تاب‌آوری، بهبود زیرساخت‌ها و ارتقای همکاری‌های بین‌المللی، می‌توانیم با این چالش‌ها سازگار شویم.

در پایان اینکه منطقه خاورمیانه با چالش‌های امنیتی بزرگی ناشی از آسیب‌پذیری خود در برابر تغییرات آب و هوایی و درگیری‌های خشونت‌آمیز مواجه است. این منطقه دارای بیشترین تنش آبی در جهان است که سیزده کشور از بیست کشور پر تنش آبی جهان را در خود جای داده و در حال حاضر بیش از 82 درصد از زمین آن را بیابان پوشانده است در واقع، جیره بندی آب و محدودیت منابع آب در حال حاضر در بخش‌هایی از الجزایر،یمن، لبنان، عراق، فلسطین و اردن یک واقعیت است.مطالعات آب و هوای اخیر میانگین گرمایش جهانی 1.5 درجه سانتیگراد را تحت سناریوی تجاری معمولی پیش بینی می کند، در حالی که در منطقه خاورمیانه انتظار می رود تا 4 درجه سانتیگراد افزایش یابد.

علاوه بر این، انتظار می رود سطح میانگین بارش نیز در منطقه کاهش یابد ( تا پایان قرن، حدود نیمی از جمعیت خاورمیانه می‌توانند سالانه در معرض امواج گرمای فوق‌العاده و فوق‌العاده شدید قرار بگیرند‌ و این منطقه احتمالاً خشک‌تر می‌شود و دمای بسیار بالایی را تجربه می‌کند و به دنبال آن کمبود شدید و مزمن آب بیشتر می‌شود. بنابراین بسیاری از کشورهای منطقه به دلیل ظرفیت تطبیقی ضعیف خود در برابر اثرات تغییرات آب و هوایی آسیب پذیر هستند.

البته‌ ظرفیت انطباق با تغییرات آب و هوایی در منطقه متفاوت است. در حالی که کشورهای صادرکننده نفت از منابع مالی برای سرمایه‌گذاری در فن‌آوری‌های نمک‌زدایی و فاضلاب برخوردار هستند، سایرین از کمبود منابع مالی و سیاست‌های حفاظت از آب رنج می‌برند. تأثیر نامطلوب تغییر اقلیم بر بهره‌وری کشاورزی احتمالاً بر شرایط معیشتی جمعیت روستایی تأثیر می‌گذارد و ممکن است در برخی موارد به مهاجرت روستا به شهر و جابجایی‌های عظیم دموگرافیک کمک کند. تغییرات بارندگی و رویدادهای شدید آب و هوایی می تواند بازده کشاورزی منطقه را کاهش دهد، زیرا تا 70 درصد محصولات دیم هستند.

کشورهایی با سطح بالایی از وابستگی غلات وارداتی شاهد تورم قابل توجهی در قیمت غلات هستند که می تواند منبع بی‌ثباتی سیاسی باشد. نوسانات قیمت مواد غذایی در گذشته به ثبات سیاسی کمک کرده است، به ویژه در طول بهار عربی، اما اثر ترکیبی بحران انرژی، کاهش تخلیه آب با روند جمعیتی برآمدگی جوانان می تواند ثبات سیاسی یک منطقه را به چالش بکشد.

طی دهه گذشته، چندین تن از مرگبارترین درگیری‌های جهان در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، به ویژه در افغانستان، سوریه، یمن، عراق، فلسطین، لبنان و ترکیه شعله ور شده،‌ درگیری در فلسطین باعث رنج و عذاب انسانی عظیم شده و صهیونیزم ثبات منطقه را مختل کرده است.

این درگیری‌ها با نابرابری‌ها و نارضایتی‌های طولانی مدت و بی‌ثباتی اقتصادی و سیاسی مرتبط هستند که حل و فصل مناقشات را بسیار چالش برانگیز می‌سازد. بدتر شدن محیط فیزیکی فلات‌ها و تخریب زمین، گرسنگی و بی‌آبی خطرات درگیری‌های جمعی و بی ثباتی سیاسی و ناپایداری‌ها را در آینده تشدید می‌کند.

دکتر حسین شیرزاد، تحلیلگر و دکترای توسعه کشاورزی