نخل؛ نماد هویت از دست رفته تهران
تغییر چهره تهران: آیا کاشت نخل در تهران به نفع پایتخت است؟
بررسی ابعاد مختلف کاشت نخل در تهران؛ از مقاومت این درختان در برابر اقلیم پایتخت تا تغییر هویت بصری «چنارستان» دیروز و اثرات زیست‌محیطی و اقتصادی
تا به حال در بلوار ولیعصر، میدان هفت‌تیر یا میدان امام حسین، به نخل‌های تازه کاشته شده در تهران دقت کرده‌اید؟ شاید در نگاه اول، زیبایی چشم‌نواز و برگ‌های همیشه سبزشان شما را جذب کند، اما آیا تا به حال به این فکر کرده‌اید که کاشت نخل در تهران، شهری که روزگاری به "چنارستان" شهرت داشت، تصمیمی درست است؟
اخبار سبز کشاورزی؛ این روزها زمزمه‌هایی درباره اصرار شهرداری به جایگزینی چنارهای کهنسال با نخل‌های تزئینی به گوش می‌رسد؛ تصمیمی که سوالات زیادی را در ذهن کارشناسان و شهروندان ایجاد کرده است. آیا تهران می‌تواند با نخل‌ها به دبی تبدیل شود؟ و اصلاً نخل در اقلیم تهران دوام می‌آورد؟
چرا نخل در تهران؟ نگاهی به وضعیت فعلی
در حالی که چنارهای سر به فلک کشیده تهران یکی پس از دیگری قربانی بی‌توجهی و عوامل مختلف شده‌اند و نام "چنارستان" تنها خاطره‌ای دور را تداعی می‌کند، شهرداری تهران به نظر می‌رسد راه حل را در کاشت نخل در تهران یافته است. نخل‌هایی که نه تنها در میدان ولیعصر، بلکه در میدان هفت‌تیر، امام حسین و بسیاری از میادین و بلوارهای دیگر سر برافراشته‌اند.
اما این زیبایی ظاهری تنها بخشی از ماجراست. کارشناسان فضای سبز با نگرانی به نوسانات دمایی تهران و عدم سازگاری این گونه‌های گرمسیری با آن اشاره می‌کنند. از سوی دیگر، تغییر سیمای شهر و هویت بصری تهران، دغدغه‌ای جدی‌تر برای متخصصان است.
نخل‌های خشکیده؛ نشانه‌ای از یک مشکل؟
اگر کمی با دقت بیشتری به فضای سبز تهران نگاه کنیم، نخل‌های خمیده و در حال خشک شدن در میدان فلسطین یا جایگزینی نخل‌های خشکیده در بلوار اسفندیار با نمونه‌های جدید، به وضوح گویای مشکلات موجود است.
گونه‌های غالب نخل کاشته شده در تهران، عمدتاً نخل بادبزنی (Washingtonia spp) و فینیکس (Phoenix canariensis) هستند که هرچند زیبایی خاص خود را دارند، اما پایداری آن‌ها در شرایط اقلیمی تهران محل تردید است. این در حالی است که شهرداری تاکنون گزارش مشخصی در مورد آمار دقیق و چرایی این تغییرات ارائه نداده و تنها به کلی‌گویی‌هایی در مورد "تلطیف فضای بصری شهری" بسنده کرده است.
آیا کاشت نخل در تهران علمی است؟
فضای سبز شهری تنها مجموعه‌ای از درخت و گیاه نیست، بلکه نمادی از فرهنگ و هویت یک جامعه است. طراحی و انتخاب گونه‌های گیاهی برای آن، نیازمند رعایت استانداردهای مشخص و تخصص علمی است.
پژوهش‌های متعددی در این زمینه، کاشت نخل در تهران را به دلایل اقلیمی، مصرف بالای آب، کارکرد ضعیف در بهبود کیفیت هوا، عدم تطابق با منظر بومی شهر و هزینه‌های نگهداری بالا، مناسب نمی‌دانند.
چالش‌های اقلیمی و هزینه‌های پنهان
به گفته هادی کاشانی، کارشناس فضای سبز شهری، نخل به هیچ وجه گونه مناسبی برای تهران نیست. او معتقد است حتی با وجود گرم‌تر شدن تهران و کاهش سرمازدگی در سال‌های اخیر، نخل‌ها، به خصوص در ارتفاعات بالاتر، در برابر سرمای زمستان دوام نمی‌آورند و عمر مفید آن‌ها در تهران بین هفت تا هشت سال است.
این در حالی است که کارشناسان محیط زیست نیز با تأکید بر تغییر اقلیم، ریسک افزایش نوسانات دمایی و تأثیر آن بر مقاومت نخل‌ها را یادآور می‌شوند. محافظت از سر نخل‌ها با پوشش پلاستیکی در تمام فصول سرد سال، خود گواه این مدعاست.
مدیرعامل جمعیت داوطلبان سبز، پیشنهاد می‌کند به جای نخل، از گونه‌های همیشه سبز و مقاوم به سرمای تهران مانند برگ‌بو و مگنولیا استفاده شود که هم به لحاظ زیست‌محیطی مناسب‌ترند و هم هزینه‌های نگهداری کمتری دارند.
نخل؛ نماد دبی یا هویت از دست رفته تهران؟
فراتر از مسائل زیست‌محیطی، کاشت نخل در تهران یک بحث هویتی و اجتماعی را نیز مطرح می‌کند. حسین ایمانی جاجرمی، جامعه‌شناس شهری، افزایش تعداد نخل‌ها در تهران را تلاشی برای ساخت تصویری خاص از شهر می‌بیند. او به "شهر به مثابه رسانه" و "برندسازی شهری" اشاره می‌کند و معتقد است این اقدامات، گاهی اوقات تلاشی است برای مقابله با تغییرات اجتماعی و فرهنگی که در شهر در حال وقوع است.
اما آیا نخل لزوماً یادآور مفهومی معنوی و مذهبی است؟ در حالی که این درخت در فرهنگ ما ریشه‌های مذهبی دارد، نخل‌های زینتی که امروز در تهران کاشته می‌شوند، بیشتر یادآور سواحل گردشگری دبی یا بورلی هیلز لس‌آنجلس هستند و پیام خوش آب و هوایی و تفریح را به مخاطب می‌رسانند. استفاده نادرست از این نمادها، بدون شناخت دقیق فضای اجتماعی و فرهنگی، می‌تواند نتیجه عکس داشته باشد.
انتخاب سلیقه‌ای و هزینه‌های گزاف
نکته قابل تأمل دیگر، نحوه انتخاب گونه‌های گیاهی برای فضای سبز تهران است. منابع آگاه در شهرداری، قیمت بالای نخل را نسبت به سایر گونه‌ها تأیید می‌کنند. هر نخل، بسته به سایز و گونه، می‌تواند از یک میلیون تا هجده میلیون تومان هزینه داشته باشد، بدون احتساب هزینه حمل و نقل.
پژوهش‌های متعدد نشان می‌دهد که انتخاب گونه‌های گیاهی در ایران، به جای تخصص، غالباً بر اساس سلیقه انجام می‌شود. این رویکرد غیرعلمی منجر به مشکلاتی نظیر زیبایی‌های تک‌فصل، عدم تطابق مکان با عملکرد، بی‌توجهی به جنبه‌های زیباشناختی گیاهان و عدم تحمل شرایط اکولوژیکی می‌شود که در نهایت به از بین رفتن درختان و مناظر نامناسب شهری می‌انجامد.
کارشناسان معتقدند که این انتخاب‌ها باید با همکاری سازمان بوستان‌ها، سازمان تحقیقات کشاورزی و سازمان جنگل‌ها و بر اساس روالی منطقی و کارشناسی صورت گیرد، نه صرفاً توسط تأمین‌کنندگان گل و گیاه.
تهران با نخل، دیگر تهران نیست؟
در نهایت، سوال اینجاست: اگر با افزایش دما و تغییر شرایط اقلیمی، نخل در تهران دوام بیاورد، آیا می‌توان این گونه تازه را پذیرفت؟ حامد پارسی، کارشناس محیط زیست، تأکید می‌کند که درختان بخشی از هویت و سیمای یک شهر هستند.
همان‌طور که شیراز را با نارنج‌ها، اصفهان را با نارون‌های چتری و تویسرکان را با گردوهایش می‌شناسیم، تهران همواره با چنارهایش شناخته شده است.
او می‌افزاید: «نخل درخت بسیار زیبایی است، اما نمی‌توان این گونه را به صورت چشمگیر و به راحتی به فضای سبز تهران معرفی کرد؛ آن هم در شهری که به چنارستان مشهور است.» با وجود تنوع و انتخاب‌های علمی بسیاری از گونه‌های بومی و مقاوم مانند خرنوب، عناب، داغداغان، ارغوان و زرشک، دست قدرتمندی پای نخل را به "چنارستان" باز کرده است؛ درختی زیبا، اما با چتری همیشه سبز که تصویری از شهر می‌سازد که دیگر شبیه تهران نیست.
آیا زمان آن نرسیده که به جای وارد کردن نمادهای بصری ناهمگون، به حفظ و احیای هویت طبیعی و تاریخی تهران، یعنی چنارهای کهنسالش، توجه بیشتری شود؟/ پیام ما
