محمد اسماعیلی استاد موسیقی ملی درگذشت
«محمد اسماعیلی» با نام اصلی «محمدعلی اسماعیلی متین» به گفته خودش متولد ۴ شهریور سال ۱۳۱۳ در محله سنگلج تهران بود
اخبار سبز کشاورزی؛ دهه ۱۳۶۰ «فرامرز پایور» گروهی به‌نام «گروه اساتید» را تشکیل داد. گروهی که اعضای آن را «جلیل شهناز»، «علی اصغر بهاری»، «محمد موسوی» و «محمد اسماعیلی» تشکیل می‌دادند و پایور خود سرپرستی، آهنگسازی و نوازندگی سنتور را برعهده داشت.
دو تن از اعضای این گروه یعنی محمد موسوی و محمد اسماعیلی تنها بازماندگان گروه اساتید بودند؛ تا روز یکشنبه ۲۲ مردادماه که «محمد اسماعیلی»، پیشکسوت تنبک‌نواز هم از دنیا رفت.
«محمد اسماعیلی» با نام اصلی «محمدعلی اسماعیلی متین» به گفته خودش متولد ۴ شهریور سال ۱۳۱۳ در محله سنگلج تهران بود. دوره ابتدایی را در دبستان رازی و دوره متوسطه را در دبیرستان پیرنیا گذراند و مدتی نیز به هنرستان موسیقی رفت.
دایی‌های او مرتضی و مصطفی گرگین‌زاده، نوازندگان ترومپت و کلارینت بودند و از طریق آنان توانست با «حسین تهرانی» آشنا شود. حسین تهرانی از نوازنده‌های تنبک و از شخصیت‌هایی بود که در پیشرفت و مطرح شدن این ساز در موسیقی ایرانی تأثیر بسیاری داشته است.
به گفته خود اسماعیلی، تهرانی هیچ‌کسی را به آسانی نمی‌پذیرفت. به طرق مختلف، فرد را محک می‌زد تا او را به شاگردی بپذیرد. اسماعیلی علاوه بر اینکه در هنرستان از تهرانی می‌آموخت، هفته‌ای یکبار نیز برای یادگیری به منزل او می‌رفت.
البته خود این تنبک‌نوازی دردسرهای زیادی هم برای اسماعیلی داشت که به مخالفت خانواده‌اش با موسیقی برمی‌گشت. با این وجود مادرش از او حمایت می‌کرد: «مادرم روزهایی که می‌خواستم به کلاس بروم، ساز را زیر چادرش پنهان می‌کرد تا کسی در محله متوجه نشود من ضرب می‌زنم.»
این هنرمند در سال ۱۳۴۳ به‌عنوان نوازنده تنبک در هنرستان موسیقی ملی به نیابت از استاد خود، آموزش تنبک را آغاز کرد. آنجا بود که با ارکستر نصرت‌الله گلپایگانی فعالیت خود را شروع کرد.
شاگردی اسماعیلی نزد تهرانی به یادگیری تنبک خلاصه نمی‌شد. اسماعیلی در خاطرات خود از استادش می‌گفت که او بر ادب تأکید داشته است. سال ۹۲ در مراسم بزرگداشتی برای حسین تهرانی، اسماعیلی درباره آموزه‌های استاد خود گفته بود: «تهرانی همیشه می‌گفت اول انسان باش بعد نوازندگی کن. اگر در همین اجتماع امروز، براساس این سخن تهرانی حرکت کنیم و به‌سوی انسانیت گام برداریم، بسیاری از مشکلات جامعه حل می‌شود.»
نخستین گام مهم در آموزش سازهای کوبه‌ای ایرانی
او در هنرستان موسیقی ملی با صلاحدید بزرگان به جای تهرانی، استاد خود برای تدریس انتخاب شد و تلاش فراوانی برای تربیت هنرجویان کرد. در نخستین گروه تنبک که به همت استاد حسین تهرانی و به تشویق روح‌الله خالقی به راه افتاده بود، در کنار هوشنگ ظریف، محمود رحمانی‌پور و نصرت‌الله گلپایگانی حضور داشت و در همین سال‌ها با همکاری حسین دهلوی و جمعی دیگر (هوشنگ ظریف، فرهاد فخرالدینی و مصطفی پورتراب) دست‌اندرکار تدوین کتاب «آموزش تنبک» شد. این کتاب نخستین گام مهم در آموزش سازهای کوبه‌ای ایرانی بود.
آنطور که خبرگزاری «ایمنا» پیشتر در گزارشی نوشته، هوشنگ ظریف نوشتن نت‌ها و حسین دهلوی و پورتراب نظارت فنی را بر عهده داشتند. محمد اسماعیلی نیز این تمرین‌ها را به شاگردان آموزش می‌داد. همچنین، خلاصه‌ای از دانسته‌های محمد اسماعیلی درباره وزن‌های زورخانه در کتاب «تاریخ و فرهنگ زورخانه» نوشته غلامرضا انصاف‌پور منعکس شده است.
اسماعیلی به‌دلیل خدمات و سابقه و کارهای فراوانی که در زمینه تنبک و تنبک‌نوازی انجام داد مدرک درجه یک هنری را از وزارت ارشاد دریافت کرده بود.
همکاری با گروه اساتید
پس از انقلاب اسلامی، محمد اسماعیلی با همکاری فرامرز پایور، جلیل شهناز، علی اصغر بهاری و محمد موسوی گروه اساتید موسیقی ملی ایران را تشکیل دادند و با این گروه اجراهای متعددی در کشورهای اروپایی، آسیایی و آمریکا داشتند. همچنین باید دونوازی‌های محمد اسماعیلی به‌همراه سنتور استاد فرامرز پایور را از ماندگارترین اجراهای موسیقی ایرانی به شمار آورد.
«علی رهبری»، موسیقیدان و رهبر ارکستر به مناسبت درگذشت محمد اسماعیلی یادداشتی را منتشر کرده و در سوگ استاد خود نوشته است: «استاد اسماعیلی، استاد بزرگ تنبک نه‌تنها سه سال معلم نوازندگی تنبک بنده و اکثر هنرجویان هنرستان عالی موسیقی ملی بودند، بلکه در سالیانی که بنده ریاست هنرستان عالی موسیقی ملی را به‌عهده داشتم، شاهد تربیت ده‌ها نوازنده ماهر توسط ایشان نیز بودم.»
او در بخش دیگری از یادداشت خود نوشته است: «بعد از، از دست دادن استادانی همچون فرامرز پایور، محمدرضا شجریان، حسین دهلوی، مصطفی پورتراب، حسن ناهید و هوشنگ ظریف اکنون یکی از آخرین گنجینه‌های موسیقی ملی ایران را از دست دادیم.»
تنها نوازنده تنبک که کاملا در چارچوب مکتب استادش ماند
«میرعلیرضا میرعلی‌نقی»، تاریخ‌نگار و پژوهشگر حوزه موسیقی درباره ویژگی‌های این تنبک‌نواز به «پیام ما» می‌گوید: «ویژگی‌هایی متعددی استاد «محمد اسماعیلی» تبدیل به یک تنبک‌نواز حرفه‌ای کرده است. ایشان نزد استاد حسین تهرانی و سایر استادانی که دیدند شاگردی واقعی کردند به این معنا که دوره‌های آموزشی را بسیار دقیقی و اصولی طی کردند. دوم اینکه توانایی اجرایشان را در تمام دورانشان حفظ کردند و هیچگاه افت یا کاستی در توانایی‌ها و قدرت اجرای ایشان مشاهده نشد و این مدیون زندگی سالمی بود که داشتند. سومین ویژگی‌شان این بود که برای استاد «تهرانی» مکتب‌دار واقعی بودند؛ بدون اینکه سعی داشته باشند مثل ایشان باشند یا خصوصیات هنری استاد تهرانی را عین‌به‌عین کپی کنند، سعی کردند پایه و چارچوپ‌های استاد تهرانی را حفظ کنند. این سه ویژگی باعث ماندگاری همیشگی ایشان است.»
او درباره تأثیر حسین تهرانی بر اسماعیلی توضیح می‌دهد: «استاد «اسماعیلی» نمی‌تواند به غیر از ادامه منطقی مکتب استاد حسین تهرانی باشند و خودشان هم به این موضوع افتخار می‌کردند. تنبک قبل از استاد «تهرانی» نمادی از یک ساز کوبه‌ای بود و نه یک ساز کوبه‌ای واقعی با تکنیک‌ها و ابزار بیانی تعریف‌شده. «منوچهر همایون‌پور»، خواننده می‌گفت که قبل از حسین تهرانی فقط یک صدای مبهم بی‌ارزشی از ضرب بیرون می‌آمد که هیچگونه ارزش هنری نداشت و صفحاتی که از آن زمان مانده، این موضوع را نشان می‌دهد.»
میرعلی‌نقی توضیح می‌دهد که درواقع حسین تهرانی یافته‌هایش را از معلم خود، استاد «ابوالحسن صبا» دارد و می‌گفت مکتبش در ضرب، مکتب صبا است: «منتهی چون ساز تخصصی استاد صبا تنبک نبود، دانش و تکنیک‌ها را به فردی که در اجرا توانا باشد، یعنی استاد تهرانی، انتقال دادند. درواقع با استاد تهرانی، تنبک تعریف شد و موجودیت پیدا کرد و صاحب اصول، قواعد و جایگاه عالی در ارکسترها شد.»
به گفته این پژوهشگر موسیقی، اسماعیلی که از سن نوجوانی برای یادگیری نزد حسین تهرانی رفت، تنها نوازنده تنبکی بود که کاملاً در چارچوب مکتب حسین تهرانی ماند، آن را گسترش داد و بعد به شاگردان ممتازش منتقل کرد./ پیام ما
