علم و دانش روز چطور می‌تواند در حل بحران گردوغبار مؤثر باشد؟
راهکارهای فناورانه برای مقابله با گردوغبار
در ایران همه فناوری‌ها وجود دارد، اما به‌عنوان سرزمینی با شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک و دارای این پدیده‌های جاری، کافی نیست
اخبار سبز کشاورزی؛ مدیرکل دفتر مخاطرات و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور: در ایران همه فناوری‌ها وجود دارد، اما به‌عنوان سرزمینی با شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک و دارای این پدیده‌های جاری، کافی نیست
تنها پهنه آبی استان البرز تبدیل به شوره‌زار شده است. این وضعیت غم‌انگیز تالاب «صالحیه» است که سطح آب آن به‌دلیل خشکسالی به‌شدت کاهش یافته و به‌دلیل ضعف پوشش گیاهی طی سال‌های اخیر، زمین‌های خشک پیرامون آن به کانون تولید گردوغبار در منطقه تبدیل شده است و باد ذرات خاک ریزدانه را به مناطق اطراف و حتی دور دست‌ها منتقل می‌کند.
مسئله گردوغبار ناشی از خشک‌شدن تالاب‌ها و اراضی اطراف آنها مختص صالحیه نیست. خشکی «هامون» و «شادگان» و تالاب‌های بسیار دیگر هم همین بحران را رقم زده است. در ایران تغییراقلیم با چهره خشکسالی و گردوغبار خود را نشان داده و گستره بحران به‌ویژه در سال‌ها و فصل‌های خشک‌تر موضوع برخورد علمی با بحران را پررنگ کرده است.
استفاده از فناوری یکی از همان راهکارهایی است که برای رفع مشکلات ناشی از خشکی تالاب‌ها جلوگیری از برخاستن غبار بیشتر محل بحث بوده است.
سال ۱۳۹۶ «عیسی کلانتری»، رئیس وقت سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره ضرورت استفاده از علم روز برای حل مسائل محیط‌زیست و ضرورت آموزش دیدن کارشناسان تأکید کرده بود. اما از آن زمان تاکنون چقدر از دانش‌های نوین در معضلاتی چون حل پدیده گردوغبار استفاده شده است؟
محیط‌زیست مانند بسیاری از حوزه‌های دیگر ناگزیر از استفاده از تکنولوژی برای حل مشکلات خود است. در ایران ۸۴ تالاب مهم وجود دارد که از این میان، ۲۲ تالاب به‌عنوان تالاب‌های بین‌المللی در کنوانسیون رامسر ثبت شده است. اگرچه تعداد آنها در کشور کم است، اما نقش مهمی در تعادل محیط‌زیستی حوضه‌های آبخیز دارند.
ایرنا دراین‌باره در گزارشی نوشته است شرایط انباشت رسوبات ریزدانه و شور از یک‌سو و حاکم بودن اقلیم خشک همراه با جریان باد از سوی دیگر، سبب شده تا با کوچکترین تغییر در نوع رژیم جریان آبی، مناطق تالابی موجود در مناطق خشک، از منبع گیرش رسوبات به منشأ و تولید رسوبات بادی و پراکنش املاح به اراضی پیرامونی تغییر کارکرد دهند.
حدود چهار سال پیش هم «حسین رفیع»، فعال محیط‌زیست، در گفت‌وگو با «ایسنا» دراین‌باره توضیح داده بود: «زمانی‌که یک تالاب خشک می‌شود، املاح ته‌نشین‌شده در آن بر اثر تابش آفتاب و خشک شدن قسمت‌هایی از تالاب به منابع گردوغبار تبدیل می‌شوند که با کوچکترین اتفاق مانند وزش باد، تابش خورشید و جریان‌های هوایی پودر و از روی زمین بلند و در هوا پراکنده می‌شوند.»
به‌گفته او، بااین‌حال اگر تالاب‌ها مدت بیشتری آب داشته باشند و مرطوب بمانند، نه‌تنها فرایند خشکی و تبدیل آنها به منابع گردوغبار به‌مراتب کمتر خواهد شد بلکه به‌دلیل عبور هوا از سطح آب نوعی کولر طبیعی شکل می‌گیرد که می‌تواند شرایط منطقه را از لحاظ آب‌وهوایی و کشاورزی نیز بهبود بخشد.
وعده‌های بی‌نتیجه استفاده از فناوری برای مشکل گردوغبار
«فناوری‌های روز برای رفع مشکل تالاب‌ها بهکار گرفته می‌شود.» این وعده‌ای است که سال ۱۳۹۳ «محسن سلیمانی»، مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران داده بود.
او در گفت‌وگو با مهر اشاره کرد بود که برای رفع مشکل تالاب‌ها علاوه‌بر بکارگیری فناوری‌های روز دنیا باید فناوری و روش‌های موجود در کشور را درست و در سطح وسیعی کاربردی کرد. اما درباره چیستی این فناوری‌ها در این مصاحبه توضیحی نداده بود. کمتر از ده سال بعد یعنی سال ۱۴۰۲ نشستی در رابطه با همین موضوع باعنوان «نقش فناوری‌های نوآورانه در مقابله و مدیریت کانون‌های گردوغبار» برگزار شد و حاضران که از کارشناسان و دست‌اندرکاران بودند، گفتند که بیش از ۱۰ هزار کانون گردوغبار در حوزه دجله و فرات می‌توانند کشور را دچار گردوغبارهای هزارساله کنند و ازآنجاکه ارزش اقتصادی هر هکتار تالاب ساحلی ۸۴ هزار دلار در سال است، استفاده از فناوری‌های هوش مصنوعی و پایش ورودی آب و وضعیت تالاب‌ها در دستور کار قرار دارد.
«علی درویشی»، دانشیار گروه آموزشی سنجش از دور و GIS دانشگاه تهران، در این نشست گفته بود اکنون این فناوری وجود دارد که علاوه‌بر کانون گردوغبار، شعاع تحت‌تأثیر آن کانون را نیز می‌توان مشخص کرد و «این پروژه با فائو، کشور چین و مشارکت دانشگاه تهران در حال انجام است».
«مصطفی محقق»، هماهنگ‌کننده ارشد مرکز سازمان ملل متحد برای توسعه مدیریت اطلاعات بلایا در آسیا و اقیانوسیه (اپدیم)، نیز تأکید کرده بود زمانی که صحبت از فناوری‌های نوین در کنترل گردوغبار مطرح می‌شود، صرفاً سامانه‌های هشدار مدنظر نیست: «در ابتدا باید ریسک این پدیده را به‌درستی بررسی کنیم، سپس پایش و در ادامه راه‌های مختلف جهت مقابله و در انتها استفاده از فناوری به‌منظور کنترل پیامدها نیز باید مدنظر قرار گیرد.»
حالا یک سال بعد از این نشست، «علی محمد طهماسبی بیرگانی»، مشاور سابق رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست و دبیر ستاد ملی مقابله با پدیده گردوغبار، می‌گوید فناوری‌های موجود فقط برای پایش مناطق غبارخیز بهکار گرفته می‌شوند: «می‌توان گفت فناوری پیچیده‌ای درحال حاضر نداریم. تنها اقدام مهمی که انجام داده‌ایم استفاده از روش‌های بیوشیمیایی مانند مالچ نفتی است که توانسته‌ایم دو محصول سازگار با محیط‌زیست را معرفی کنیم.»
به گفته او، بوته‌کاری و درختکاری نیز از روش‌های معمولی هستند که همیشه بهکار گرفته می‌شدند: «البته باید به این موضوع اشاره کرد که درحال گسترش روش‌هایی مثل ایجاد بادشکن‌های کوتاه، استفاده از یکسری موادی که در کشورهای دیگر استفاده می‌شوند هستیم، اما کاربرد اینها برای خاص یک منطقه نیست.»
فناوری خاص پایش تالاب‌ها وجود ندارد
طهماسبی درمورد روش‌های مورد استفاده در پایش تالاب‌ها می‌گوید: «پایش گردوغبار خاص تالاب نیست و کل سرزمین پایش می‌شود. اما در کل کشور حدود ۱۸۰ ایستگاه سنجش ذرات معلق داریم که بسیاری از آنها به سامانه‌ای آنلاین متصل است و مردم هم به آن دسترسی دارند. براساس آن پایش می‌کنیم که وضعیت روزانه‌مان چطور است، اما مختص تالاب‌ها نیست.»
علی‌محمد طهماسبی: فقط تالاب شادگان یا هورالعظیم نیست که غبارخیز است و بخش‌های اطراف آن را هم شامل می‌شود. درنتیجه، وقتی غبار ایجاد می‌شود سنجنده‌ای که عدد غلظت را نشان می‌دهد، مشخص نمی‌کند که غبار مربوط به تالاب است یا اراضی اطراف آن
او دلیل نبود فناوری خاص تالاب‌ها را محدود بودن سطح آنها می‌داند و ادامه می‌دهد: «فقط تالاب شادگان یا هورالعظیم نیست که غبارخیز است و بخش‌های اطراف آن را هم شامل می‌شود. درنتیجه وقتی غبار ایجاد می‌شود سنجنده‌ای که عدد غلظت را نشان می‌دهد، مشخص نمی‌کند که مربوط به تالاب است یا اراضی اطراف آن.»
پدیده‌شناسی، هشدار، مقابله
«رضا شهبازی»، مدیرکل دفتر مخاطرات و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، می‌گوید موضوع گردوغبار یا هر پدیده طبیعی دیگری که جنبه مخاطراتی دارد، دارای بخش‌های مختلفی است: «یک بخش بر پدیده‌شناسی متمرکز است؛ به این معنا که اول باید آنها را از نظر علمی خوب شناخت. مرحله بعد پایش است که اگر درحال وقوع هستند، جامعه نسبت به آن هشیار باشد؛ برای مثال این مرحله شامل سامانه‌های هشیار زودهنگام می‌شود. زمانی که پدیده، شناسایی و پایش می‌شود باید یا جلوی پدیده را گرفت یا با آن مقابله کرد یا سطح آمادگی جامعه را در جایی که امکان مقابله نیست، بالا برد. در هر کدام از این بخش‌ها فناوری نوین می‌تواند کارایی خاص خود را داشته باشد.»
رضا شهبازی: گردوغبارها معمولاً ناشی از تالاب‌های خشک‌شده، اراضی کشاورزی رهاشده و مراتع تخریب‌شده هستند که به زبان ساده آب به آنها نرسیده است. در اینجا باید از فناوری‌های نوین در بسته مدیریت منابع آب از جمله مدیریت مصرف، انتقال، افزایش راندمان، حفظ حقابه تالاب‌ها و… بهره برد تا آب کمتری مصرف شود
او توضیح می‌دهد که در حال حاضر در بخش پدیده‌شناسایی و شناسایی کانون‌های گردوغبار می‌خواهیم بدانیم که گردوغبار چیست و از کجا می‌آید: «برای پاسخ به این پرسش‌ها طبیعتاً فناوری‌های سنجش از راه دور و تصاویر ماهواره‌ای به کمک ما می‌آید. چیستی این پدیده و ذرات آن بیشتر دانش ژئوشیمی و شناخت میکروسکوپی ذرات را می‌طلبد که از تکنیک‌های تصویربرداری و دانه‌بندی استفاده می‌شود؛ چراکه در روش تصویربرداری، میکروسکوپ معمولی نمی‌تواند به ما اطلاعات خوبی دهد و باید از میکروسکوپ الکترونی استفاده شود. در ارتباط با دانه‌بندی از روش‌های معمولی الک به‌دلیل ریز بودن دانه‌ها نمی‌توان استفاده کرد و از دانه‌بندی لیزری استفاده می‌شود. همه اینها برای شناسایی چیستی پدیده گردوغبار است. همچنین، روش‌های دیگری نیز وجود دارد که عمق ضخامت غبار در اتمسفر را بسنجیم.»
به‌گفته شهبازی، مرحله بعد پایش است که جنبه هشدار دادن دارد: «ابزارهایی که دربخش پدیده‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرند، اگر به‌صورت یک سامانه به یکدیگر متصل شوند و اطلاعات را بتوانند به‌صورت برخط در اختیار کاربر قرار دهند، می‌توان از طریق آنها تغییرات را پایش کرد و هشدارهای به‌هنگام داد. بنابراین، در این مرحله، در اینجا اینترنت، نرم‌افزارهای تحلیل‌گر و هوش مصنوعی به هشدارهای به موقع کمک می‌کند.
فناوری برای مدیریت آب
علاوه‌بر موارد گفته‌شده در این دو مرحله، مدیریت منابع آب روش مهمی است که در احیای تالاب‌ها و جلوگیری از خشک‌شدن آنها بهکار گرفته می‌شود. در نشستی که سال گذشته درباره موضوع فناوری و غبار برگزار شده بود «آرزو اشرفی‌زاده» با اشاره به استفاده از فناوری‌های نو در پایش و کنترل تالاب‌ها گفته بود: «مشخص‌شدن حقابه تالاب‌ها و پایش آنلاین تالاب‌ها در حال پیگیری است، به‌گونه‌ای‌که ورودی آب را پایش کنیم. اما جالب است بدانیم که برگرداندن منابع آبی به این تالاب‌ها به‌سرعت موجب بازگشت شرایط اقلیمی و حیات به تالاب می‌شود. این پدیده خود پالایشی طبیعت می‌تواند مورد توجه قرار گیرد. استفاده از فناوری‌های هوش مصنوعی در موضوع تالاب نیز مورد توجه قرار گرفته است. لذا بر این باوریم اگر امروز در صالحیه چنین پدیده‌ای را می‌بینیم نتیجه زهکشی‌ها و توسعه ناپایداری است که در سال‌های اخیر انجام شده و باید به ریشه‌های مشکل توجه کرد تا شرایط را بتوانیم کنترل کنیم.»
اکنون شهبازی، مدیرکل دفتر مخاطرات و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور،درباره مدیریت منابع آب می‌گوید: «مهمترین موضوع، مدیریت منابع آب است. گردوغبارها معمولاً ناشی از تالاب‌های خشک‌شده، اراضی کشاورزی رهاشده و مراتع تخریب‌شده هستند که به زبان ساده آبی به آنها نرسیده است. در اینجا باید از فناوری‌های نوین در بسته مدیریت منابع آب از جمله مدیریت مصرف، انتقال، افزایش راندمان، حفظ حقابه تالاب‌ها و… بهره برد تا آب کمتری مصرف شود.»
او ادامه می‌دهد: «موضوع بعدی این است که اگر پوشش گیاهی تخریب شده باشد، طبیعتاً باید احیا شود و دراین‌باره هم روش‌های مدیریتی مختلف از جمله مدیریت آب در مراتع وجود دارد.»
نکته‌ای که شهبازی به آن اشاره می‌کند این است که در برخی از نقاط کمبود آب همیشه مسئله بوده و به‌همین دلیل پوشش گیاهی در آن به‌خوبی شکل نگرفته است: «بنابراین، باید از روش‌هایی استفاده کرد که از ایجاد گردوغبار جلوگیری شود. مانند ایجاد بادشکن‌ها که سرعت باد را کنترل می‌کند تا غبار بلند نشود. اگر نمی‌توانیم از طریق بادشکن غبار را کنترل کنیم، باید خاک را با ماده‌ای بپوشانیم تا مانع از بلند شدن آن شود و اینها تثبیت‌کننده‌ها یا اصلاح‌کننده خاک از جمله مالچ‌ها و مواد دیگر هستند که مالچ‌ها از جمله آن هستند. فناوری تولید تثبیت‌کننده‌های خاک هم روشی نوین است.»
او می‌گوید در نقاطی که نمی‌توان هیچ‌کدام از این روش‌ها را بهکار برد، تنها راه‌حل محافظت از سلامت مردمی است که در این نقاط زندگی می‌کنند: «بنابراین، استفاده از پنجره‌های عایق‌دار، سیستم‌های تهویه‌های مناسب و… می‌تواند به سازگاری مردم در این منطقه کمک‌کننده باشد.»
اما چقدر از این فناوری‌ها در حال حاضر استفاده می‌شود؟ شهبازی پاسخ می‌دهد: «بخشی از این فناوری‌ها تولید داخل و بخشی از آن تولید خارج از کشور است. روش‌هایی مثل تصاویر ماهواره‌ای از خارج از کشور به‌صورت رایگان در اختیار ما است، اما اگر خودمان ماهواره داشته باشیم، کنترلش در اختیار خودمان است.»
او معتقد است فناوری‌هایی که در اختیار داریم، باتوجه‌به وسعت کانون‌های داخلی غبار کافی نیست: «در ایران تقریباً تمام این چرخه را داریم، اما به‌عنوان یک سرزمین با شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک و دارای این پدیده‌های جاری، به‌اندازه کافی چنین فناوری‌هایی را نداریم. بنابراین، نیاز است که خودمان به‌سمت تولید فناوری برویم.»
با همه اینها همانطور که شهبازی می‌گوید گردوغبار مشکل سرزمین ما نیست بلکه ویژگی طبیعی این جغرافیاست که بااستفاده از فناوری‌ها می‌توانیم با آن سازگار شویم./ پیام ما
