ابربحران آینده بازار کشاورزی؛ تولیدات گلخانه‌ای

در یک دهه گذشته انقلابی به نام "تولید گلخانه‌ای محصولات کشاورزی" در سطح جهان به ویژه در کشورهای با منابع آبی محدود مانند ایران رخ داد که اهدافی چند برای آن ترسیم شده است: افزایش تولیدات کشاورزی، استفاده بهتر از منابع آبی و ارتقای بهره‌وری آب، کاهش قیمت تمام شده محصولات کشاورزی، ارتقای فناوری تولید، تولید در محیط کنترل شده و خارج از فصل، کاهش ریسک تولید کشاورزی، استفاده از زمین‌های درجه ۳ و ۴ و آزادسازی زمین‌های درجه ۱ و ۲ برای تولید محصولات اساسی، ارتقای فرایندهای بازاریابی محصولات کشاورزی و جهت‌گیری برای ورود به بازارهای جهانی و حفظ آن.

اخبار سبز کشاورزی ؛ محمد قربانی، استاد دانشگاه فردوسی مشهد | در راستای دستیابی به اهداف ترسیم شده، وزارت جهادکشاورزی برنامه‌های حمایتی خود به ویژه در حوزه تأمین مالی ارزان‌قیمت برای سرمایه‌گذاری را به سمت ساخت گلخانه‌ها هدایت کرد تا بتواند هدف‌گذاری‌های کمی را در عمل عملیاتی نماید.

در نتیجه این اقدام‌ها، سطح گلخانه‌های کشور توسعه یافت و نوع فناوری مورد استفاده در ساخت سازه و تاسیسات آن نیز ارتقا پیدا کرد به‌گونه‌ای که قیمت تمام شده ساخت و تجهیز یک مترمربع گلخانه به شدت افزایش یافت. لذا تقاضا برای تزریق سرمایه بیشتر به ویژه از سوی دولت افزایش یافت و لاجرم حجم یارانه نیز افزایش یافت.:

با توجه به اقدام‌های انجام شده و برنامه‌های توسعه سطح گلخانه‌های کشور، با وجود همه مزیت‌های کشت گلخانه‌ای، پاسخ به چند سوال کلیدی زیر به جد باید مورد توجه سیاست‌گذاران و مدیران بخش کشاورزی قرار گیرد تا بتوان تصویر شفافی از آن داشت:

۱. سهم تولیدات گلخانه‌ای در تأمین نیازهای مصرف‌کنندگان داخلی چقدر است؟

۲. آیا با توجه به مصرف منابع داخلی به ویژه انرژی، صادرات مازاد بر مصرف داخلی از توجیه اقتصادی لازم برخوردار است؟

۳. با توجه به میزان یارانه پرداختی دولت برای ساخت هر مترمربع گلخانه، میزان تولید و کاهش قیمت تمام شده احتمالی، آن را توجیه می‌کند؟

۴. سهم مصرف‌کنندگان داخلی تولیدات گلخانه‌ای از یارانه پرداختی دولت برای ساخت گلخانه چقدر است؟به بیان‌ ساده‌تر، هم اکنون تولیدات گلخانه‌ای در بازار داخلی نسبت به تولیدات مزرعه‌ای چقدر ارزان‌تر عرضه می‌شود؟

۵. چند درصد تولیدات گلخانه‌ای وارد بازارهای جهانی می‌شود؟

۶. تولید گلخانه‌ای محصولات کشاورزی چند درصد قیمت تمام شده محصولات مدنظر را نسبت به تولید مزرعه‌ای کاهش داده است؟

۷. حد توقف توسعه سطح گلخانه‌ها چقدر است؟

۸. توسعه گلخانه‌ها چند هکتار از اراضی درجه ۱ و ۲ را برای تولید محصولات کشاورزی اساسی آزاد کرده است؟ به بیان دیگر، چند درصد گلخانه‌های ساخته شده در اراضی درجه ۳ و ۴ بوده است؟

۹. در صورت ادامه روند توسعه سطح گلخانه‌ها، آیا بازاری برای تولیدات گلخانه‌ای وجود دارد؟ به بیان دیگر، با توجه به‌ گرایش بسیاری از کشورها به سمت توسعه گلخانه‌ها و در نتیجه کاهش تقاضای این کشورها برای تولیدات گلخانه‌ای و رقابت شدید در بازار بین‌المللی، چه اقدام‌هایی برای توسعه پایدار و یا تثبیت بازار تولیدات گلخانه‌ای صورت گرفته و یا در دستور کار قرار دارد؟

۱۰. برنامه‌های مدیریت بازار برای واحدهای کوچک گلخانه‌ای چه می‌باشد؟

۱۱. با توجه به ناکارآمدی راهبرد "اقیانوس آبی" در بازار تولیدات گلخانه‌ای واقدام‌های رقبا در بازارهای جهانی برای برندسازی، کاهش قیمت تمام شده و تسخیر بازار، تولیدکنندگان ایرانی چه اقدام‌های را در ارتباط با کاهش قیمت تمام شده در دستور کار دارند؟

۱۲. آیا در ارتباط با خلق بازارهای جدید برای محصولات فرآوری شده گلخانه‌ای و عدم صادرات خام این تولیدات، اقدام‌ها و برنامه‌های ویژه‌ای در دستور کار قرار گرفته است؟

۱۳. در صورت تغییر رویکرد بازارهای جهانی به ویژه کشورهای همسایه و کاهش تقاضا برای تولیدات گلخانه‌ای ایران، چه تمهیداتی برای مازادهای در حال افزایش در گذر زمان مدنظر قرار گرفته است؟ به بیان دیگر، برای ریسک‌های عدم تقاضا برای تولیدات گلخانه‌ای محصولات کشاورزی چه برنامه‌ای در دستور کار قرار دارد؟

۱۴. آیا با شرایط کنونی توسعه سطح گلخانه‌ها، تولیدکنندگان توجیه شده‌اند که جهت‌گیری صرفاً باید برون‌مرزی باشد و برای تولیدات آن در داخل کشور بازاری وجود ندارد؟

اگرچه پاسخگویی به سوال‌های ۱۴گانه بالا بسیار مهم است و نه تنها نتایج و آینده توسعه گلخانه‌ها بلکه افق سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی توسعه گلخانه‌ها را در کشور بطور شفاف مشخص می‌سازد و جلوی هرگونه انحراف در جهت‌گیری‌ها را می‌گیرد اما به نظر نویسنده با توجه به روند فزاینده توسعه گلخانه‌ها، پاسخ به سوال بازار آینده

تولیدات گلخانه‌ای و نیز توسعه آن در اراضی درجه ۱ و ۲ بسیار مهم است زیرا در صورت عدم بررسی دقیق و پاسخ به سطح اشغال اراضی درجه ۱ و ۲ توسط گلخانه‌ها، مشخص می‌شود مسیر توسعه گلخانه‌ها به انحراف کشیده شده و عملاً بهترین زمین‌ها به جای کشت محصولات اساسی به زیرکشت محصولات گلخانه‌ای رفته است به‌گونه‌ای که کشور را در آینده با بحران جدی مواجه خواهد ساخت.

پاسخ به سوال بازار آینده تولیدات گلخانه‌ای از آن جهت بسیار مهم است که اولاً نقطه پایانی و هدف اصلی تولید بازار مصرف است و ثانیاً در صورت عدم آینده‌پژوهشی و نگاه عملیاتی به بازار تولیدات گلخانه‌ای در مرحله صدور مجوز ساخت و کاهش قیمت تمام شده در مقایسه با تولیدکنندگان سایر کشورها، در آینده نزدیک دولت (وزارت جهادکشاورزی) با بحران بسیار جدی(ابربحران) در حوزه تولیدات گلخانه‌ای مواجه خواهد شد که کمک‌ها و یارانه‌های دولت برای حمایت از آن‌ها، پاسخگو نخواهد بود و با احتمال بالا با توجه به حجم بالای سرمایه‌گذاری‌ها در ساخت گلخانه‌ها، بسیاری از تولیدکنندگان محصولات گلخانه‌ای ورشکست خواهند شد.

حلقه بعدی این ابربحران آن است که تولیدکنندگان توان بازپرداخت اقساط بانکی را نخواهند داشت و عملاً امهال وام‌ها هم پاسخگو نخواهد بود لذا موج بحران به بانک‌ها به ویژه بانک کشاورزی خواهد رسید و تصاحب گلخانه‌ها نیز مشکلی از بانک حل نخواهد کرد.

نتیجه این که ابربحران آینده بازار کشاورزی، "ابربحران گلخانه‌ها" است که وزارت جهادکشاورزی با انبوهی از سازه‌ها (گورستان گلخانه‌ها) مواجه خواهد بود که از امروز باید برای مدیریت این ابربحران در آینده آمادگی و تدابیر و سیاست‌های پیشگیرانه لازم را داشت.

امید این که با توجه به‌ موارد گفته شده مولفه بازار تولیدات گلخانه‌ای و حد توقف توسعه گلخانه در سیاست‌های حمایتی و صدور مجوزهای وزارت جهادکشاورزی، پرداخت تسهیلات توسط بانک‌ها، شکل‌گیری بازارهای پایدار و قراردادهای تأمین بلندمدت تولیدات گلخانه‌ای برای کشورهای مختلف به جد مورد توجه قرار گیرد تا کشور در آینده با ابربحرانی در ارتباط با تولیدات گلخانه‌ای مواجه نشود.