ارزش غذایی و زراعی کاه

از اولین ماه بهار، هر ساله برداشت غلات(گندم و جو) از جنوبی‌ترین نقاط کشور آغاز و تقریبا تا پایان فصل تابستان به مناطق شمالی کشور می‌رسد. در مزارع کشت آبی گندم بسته به عوامل مختلف، به طور میانگین به ازاء هر کیلوگرم گندم، یک کیلوگرم کاه و کلش به جا می‌ماند که در مجموع رقمی بزرگ و قابل اعتناء است، یعنی به اندازه محصول گندم، کاه تولید می‌شود. اگر چه در گفته‌های روزمره و آنگاه که مقصود بر بی‌ارزش نشان دادن چیزی باشد، آن را با کاه مقایسه می‌کنند، اما در واقع این‌گونه نیست، چرا که در همان زمان گذشته و نیز روزگار کنونی، دیگر «کاه، کاه نیست» بلکه ماده با ارزشی است که بخش مهمی از خوراک دام‌ها را تشکیل می‌دهد و به دامپروران کمک زیادی می‌کند.

اخبار سبز کشاورزی ؛ در سال‌های گذشته و در پاره‌ای از موارد حتی قیمت روز کاه، از گندم نیز فراتر رفته که ناشی از نیاز دامداران به غذای دام و گران بودن سایر نهاده‌های موجود بود.

در سال جاری نیز قیمت کاه بسته به مناطق مختلف متفاوت بوده که به عنوان مثال در استان فارس تا کیلویی 3500 تومان و در کرمانشاه 1500 تومان است، اما در مجموع و به تدریج می‌تواند افزایش یابد و با فرا رسیدن فصول پاییز و زمستان و نبود امکان دسترسی به مراتع، دامداران ناچار از تغذیه دام‌ها با کاه می‌شوند که لزوما قیمت آن افزایش می‌یابد.

چند سالی است که گندمکاران اقدام به یکی از بدترین رفتارهای ضد محیط زیستی و اقتصادی می‌‌کنند و آن آتش زدن بقایای کاه و کلش‌های باقیمانده در مزارع است که ضمن آلودگی زیست محیطی به دلیل دود فراوان و گسترده در حدود 4 میلیون هکتار از مزارع آبی و دیم، موجب از بین رفتن میکروارگانیسم‌های موجود در سطح خاک، از بین رفتن مواد آلی و هوموس و تبخیر شدید آب در لایه‌های سطحی خاک می‌شوند و متاسفانه علی‌رغم تمام توصیه‌ها و هشدارها این اقدام غیراصولی همچنان ادامه دارد.

در مزارع برنج نیز این اقدام ناشایست پس از برداشت محصول انجام می‌شود. ارتکاب به این کار در حالی است که در ازاء هر کیلو شلتوک، یک تا یک و نیم کیلو کاه برنج برجا می‌ماند که در صورت عمل‌آوری و اندکی تغییرات چون خرد کردن آن، می‌تواند غذای مناسبی برای دام‌های پرواری باشد.

مواد تشکیل‌دهنده کاه

در این جا به ترکیبات موجود در 3 نوع کاه گندم، جو و برنج اشاره می‌کنیم تا کشاورزان به ارزش واقعی آن‌ها آگاه شوند.

کاه گندم: میزان ماده خشک به دلیل اهمیت آن در تغذیه دام معادل 66/93 درصد است که نسبت به سایر کاه و کلش‌ها برتری کامل دارد. کاه گندم دارای مجموعه‌ای از پروتئین خام، چربی(مقدار اندک)، الیاف به میزان کافی، انرژی خام، کلسیم، فسفر، سدیم، پتاسیم، آهن، منیزیم، منگنز و مس است. اگر چه برخی از مواد مذکور در مقادیری بسیار اندک هستند، اما در زمره ریزمغذی‌هایی می‌باشند که وجود آن‌ها می‌تواند نیازهای دام را برطرف نماید.

کاه جو: در مقایسه اجزاء کاه گندم و جو، این کاه در بسیاری از مواد تشکیل‌دهنده مشابه با کاه گندم است، اما کلسیم آن تقریبا 2 برابر و آهن آن در حدود 5/1 برابر مقدار آن در کاه گندم است. ماده خشک آن نیز در حد و اندازه کاه گندم است.

کاه برنج: این کاه مشابهت‌های زیادی با کاه گندم دارد، اما مقدار فیبر آن بیش از گندم است، بنابراین مصرف کاه برنج توسط دام‌ها باید با دقت بیشتری انجام گیرد.

فرآوری کاه

متاسفانه دامدارها بدون در نظر گرفتن امکان افزودن ارزش بالاتر به کاه، اقدامی به منظور بهینه‌سازی و افزایش مقدار خواص غذایی آن به عمل نمی‌آورند، در صورتی که با اندکی کار بیشتر می‌توانند به نتایج بهتری در مصرف کاه، دست یابند.

یکی از روش‌های فرآوری علوفه و از جمله کاه، افزودن مقدار اندکی اوره و نمک به آن است.

روش فرآوری بسیار ساده و آسان است. بسته به مقدار کاه در جیره غذایی دام، می‌توان بین 3 تا 6 کیلو اوره و یک کیلو نمک را در 100 لیتر آب حل کرده و آن را بر روی کاه کاملا خشک اسپری و با زیر و رو کردن آن توسط چنگک، کاه را کاملا با محلول اوره و نمک آغشته نمود. برای طعم‌دار کردن کاه می‌توان اندکی ملاس به کاه نیز اضافه کرد.

چنانچه تصمیم به سیلو نمودن این کاه باشد، باید آن را به صورت لایه لایه به محلول آغشته و تحت فشار پرس نمود و روی آن را با یک پلاستیک کاملا پوشانید تا با فعال شدن باکتری‌ها، کاه فرآوری شده و برای مصرف دام آماده شود.

این کاه سیلو شده در مناطق گرم پس از یک هفته، در مناطق معتدل 2 هفته و در نقاط سرد بعد از 3 هفته قابل استفاده است.

این کاه به دلیل داشتن گاز آمونیاک باید قبل از آن که در اختیار دام قرار بگیرد، در معرض هوای آزاد باشد تا آمونیاک آن متصاعد و موجب مسمومیت دام‌ها نگردد.

نتایج تجزیه شیمیایی و مقایسه‌ای کاه با مواد دیگر

جنبه‌های اقتصادی

تا چند دهه قبل و پیش از آن که کشاورزی جنبه‌های تخصصی پیدا کند، اساسا کشاورزان شغل دومی که همان دامداری باشد نیز داشتند، هنوز نیز در بسیاری از روستاها این دو شغل در کنار یکدیگر، وسیله امرار معاش و ادامه زندگی کشاورزان محسوب می‌شوند.

چرای دام‌ها پس از برداشت محصول و ذخیره نمودن مقادیری از کاه در مکانی به نام «کاهدان» برای تغذیه دوره زمستان و ماه‌های بدون علف دام‌ها، عادتی چندهزار ساله است، هر چند امروزه با دستگاه‌های مکانیزه «ریکرو بیلر» این کاه‌ها فشرده و بسته‌بندی شده و برای مصارف مختلف ذخیره می‌شوند.

جدا از مزایای مواد متشکله کاه و کلش برای تغذیه دام که شرح داده شد، جمع‌آوری، نگهداری و در صورت امکان فرآوری کاه و کلش چندین مزیت اقتصادی، به ویژه برای کشاورزان دارد که می‌توان آن‌ها را به اختصار این گونه بیان نمود:

1- متاسفانه اجرای دو یا سه کشت در یک سال موجب تضعیف شدید اراضی از ذخیره موادآلی گردیده و عمق مفید زراعی آن‌ها از مواد آلی و همچنین میکروارگانیسم‌های فعال خاک، تخلیه شده است. اساسا باید معادل آنچه مواد معدنی و مغذی از خاک برداشت می‌شود، برای انجام کشت بعدی به همان مقدار مجددا به آن برگردانده شود که چنین امری به طور کلی رعایت نشده و در نتیجه، خاک‌ها چه از نظر فیزیکی و چه از جنبه شیمیایی دچار آسیب شدید شده‌اند.

کشاورزان با این تصور اشتباه که تمام کمبودهای خاک را می‌توان با اضافه کردن کودهای شیمیایی جبران نمود، حیات و موجودیت خاک‌ها را به خطر انداخته‌اند. حال هر گندمکار بدون پرداخت کمترین هزینه می‌تواند با رها کردن بخشی از کاه و کلش بر روی زمین و اختلاط آن با خاک موجبات افزودن مواد آلی را به آن فراهم آورد که در افزایش محصول کشت بعدی موثر خواهد بود.

نکته دیگر آن که در صورت اجرای کشت به روش «No tillage» و حذف هزینه‌های عملیات آماده‌سازی زمین که منافع بسیاری برای کشاورز خواهد داشت، کاه به جامانده بستر مناسبی برای کشت محصول خواهد بود.

2- چرای دام چنان که گفته شد، ضمن حذف هزینه‌های تعلیف دام‌ها با ریخته شدن مقادیری از فضولات دامی در زمین و اضافه شدن آن‌ها به صورت کود حیوانی، در بهینه شدن شرایط خاک کمک بسیاری می‌کند. بدیهی است که نبایست تمام کاه به جا مانده برداشت شده و زمین عاری از بقایای آن گردد.

3- فروش کاه به جا مانده بر روی زمین به دامداران و یا جمع‌آوری و بسته‌بندی آن برای فروش در فصول سرد و نبود امکان چرای دام در مراتع، می‌تواند به کسب درآمد گندمکاران کمک نماید و در معیشت آن‌ها موثر باشد. در برخی از سال‌ها دیده شده که قیمت کاه هم طراز گندم و حتی بیشتر از آن بوده که بسته به زمان و میزان عرضه و تقاضا داشته است.

در حال حاضر قیمت کاه به دلیل زمان برداشت محصول تا اواخر شهریور، چندان بالا نیست و تا 2500 تومان به فروش می‌رسد، اما در سال گذشته تا بیش از 5 هزار تومان نیز به فروش می‌رفته است.

4- در بحث ارزش‌گذاری کاه باید به سایر محصولات نیز توجه داشت، چنانکه کاه به دست آمده از برداشت حبوبات نیز به دلیل مواد متشکله می‌تواند برای تغذیه دام‌ها مفید باشد. اگر چه در دامداری‌های صنعتی و به ویژه گاوداری‌ها معمولا از ذرت سیلو شده و یونجه به عنوان علوفه استفاده می‌شود. اما در صورت نبود یا کمبود مواد فوق می‌توان همراه با سایر نهاده‌های غذایی دام‌ها از کاه فرآوری شده نیز استفاده نمود.

در حال حاضر قیمت موادغذایی دام‌ها شامل کاه گندم، کاه برنج، یونجه، شبدر، ذرت علوفه‌ای، تفاله چغندر، باگاس نیشکر و …، بسته به زمان برداشت، نوع ماده غذایی و مواد متشکله آن برای دام‌های شیری و یا گوشتی، میزان عرضه و تقاضا و هزینه‌های خرید و حمل و نگهداری متفاوت است، اما هر دامدار بسته به توان مالی و اقتصادی خود اقدام به تهیه غذای دام می‌نماید و انواع کاه از این قاعده مستثنی نیست.

به هر حال با در نظر گرفتن تمام مزایای کاه و کلش به جا مانده از مزارع غلات می‌بایست به بهترین شکل ممکن از آنها استفاده و به هیچ وجه اقدام به نابودی و سوختن آن‌ها در مزارع، آنچه متاسفانه در این سال رایج گردیده، نکرد.

ماهنامه دام و کشت و صنعت - شماره ۲۷۴- اردیبهشت ۱۴۰۲