ضرورت تشویق مهندسین کشاورزی برای سکونت در روستاها

مزرعه سبز : دهستان‌ها و حاشیه‌ برخی شهرهای کوچک محل اصلی تولید محصولات کشاورزی و دامی هستند‌ و زمین کشاورزی نهاده اصلی کار کشاورزی به حساب می‌آید. در اطراف ایران کشورهایی مثل افغانستان هستند که دارای خاک زراعی ناچیزی نسبت به مساحت کشورشان هستند؛ اما ایران در زمره کشورهایی از جهان است که دارای زمین‌هایی مرغوب برای کشاورزی است و از این نظر شاید بتوان گفت در شمار 20 کشور جهان است.

این اراضی کشاورزی و باغات اکثراً در کنار روستاها قرار دارند. روستاهایی که با مشکل مهم مهاجرت در چند دهه اخیر مواجه بوده و از سویی هم مالکین اراضی کشاورزی اکثراً فاقد تحصیلات دانشگاهی مرتبط با کشاورزی و دام هستند.

طبق برآوردها بیشتر از نصف مالکین اصلی اراضی و واحدهای بهره‌برداری زیردیپلم هستند؛‌ پس در واقع ابزار اصلی تولید کشاورزی، یعنی زمین در اختیار دانش‌آموختگان اصلی این رشته نیست.

تصور کنید با قیمت‌های امروزی یک مزرعه و باغ۴ هکتاری لااقل یک میلیارد تومان قیمت دارد؛ از طرفی طبق برآوردها حدود سه چهارم دانش آموختگان بخش کشاورزی در شهرهای بزرگ ساکن هستتد و تمایل یا‌ شرایط حضور آنها در دهستان‌ها یا حتی شهرهای کوچک دوردست کمتر مهیاست، در صورتی که تغییر مالکیت و مدیریت واحدهای کشاورزی و بهره‌برداری‌ به سمت مهندسان و دانش آموختگان قطعاً در افزایش بهره‌وری ملی‌ و تولید موثر است‌ و خود این پروگرام می‌تواند به مهاجرت معکوس کمک کند.

واگذاری مستقیم زمین به دانش آموختگان

در زمینه سازکارهایی که می‌توان برای آشتی دادن و کوچ مهندسان به روستاها مورد بررسی قرار داد، صحبت‌ها و طرح‌های زیادی در چند دهه اخیر مطرح شده؛ اما این طرح‌ها اکثراً درحد‌ حرف باقی‌مانده و کار قاطعی در این زمینه انجام نشده و شاید در یک‌دهه اخیر چند تصمیم و پروگرام برای تزریق مهندسان به بدنه بخش و روستاها اجرایی شده، یکی از ایده‌هایی که از گذشته مطرح بوده، واگذاری اراضی کشاورزی موجود متعلق به دولت به مهندسین یا تعاونی‌های آنها است.

واقعیت آن است که در کشورهای مثل اسکاندیناوی‌ مالکین اراضی کشاورزی، متخصصان و مهندسین این رشته هستند و از شاید یک قرن پیش در این خصوص کار عمقی انجام شده.

در کشور ما هم از همان اوایل انقلاب‌ گه‌گاه کارهایی شده؛ مثلاً در دولت عدالت محور اسبق قرار بود طبق طرح تعاونی‌های مهر و طوبی‌ زمین‌هایی به گروهای مهندسین به شکل اجاره‌های چند ساله واگذار شود؛ حتی حرف یک و نیم میلیون هکتار هم زده شد؛ اما بعد از واگذاری‌ پراکنده چند هزار هکتار عملاً طرح به بن‌بست‌هایی خورد و عمدتاً به خاطر مشکل تامین آب و نامرغوب بودن اراضی کارها راکد شد و رغبتی هم برای پیگیری در خود متقاضیان مشاهده نشد.

طبق برآوردها فقط در همین استان تهران ۱۲۰هزار هکتار زمین کشاورزی مناسب رها شده و متروکه وجود دارد‌ که به اندازه وسعت کشور بحرین است؛‌ حتی طرح باغچه‌های هزار متری به هر خانوار هم مدتی مطرح شد.

اعطای وام خرید زمین کشاورزی

بیش از 70 سال است که در کشورمان انواع وام‌های خرید مسکن داده می‌شود و خیلی‌ها هم تجربه گرفتن این وام‌ها را دارند؛ وام‌های‌ ۲۰۰‌و‌ ۳۰۰‌ میلیونی و بالاتر‌ با بازپرداخت ‌ ۱۵‌ساله و بیشتر، اما هیچگاه برای خرید زمین یا اراضی کشاورزی و باغات تسهیلات جدی پرداخت نشده است.

البته طبق شنیده‌ها در اوایل دهه۵۰ مدتی وامی در این خصوص توسط صندوق کشاورزی وقت به گروه‌های چند نفره فارغ‌التحصیلان کشاورزی پرداخت می‌شده که مفید هم بوده و همان زمین هم برای وثیقه پذیرفته می‌شده، به‌تبع با چنین کاری امکان تجمیع اراضی خرد هم فراهم می‌شود.

البته در دهه۷۰ هم در قالب طرح باغبانی طوبی هم مدتی چنین وامی برای خرید پرداخت می‌شد که البته بعدها عملاً‌ به انحراف کشیده شد و عده‌ای برای خرید زمین‌های اطراف شهرها و ساخت و ساز از آن استفاده کردند‌ و کسی به دهات دوردست‌تر نرفت. باید قبول کنیم که اگر شرایطی به وجود بیاید تا ۱۵۰هزار تحصیلکرده به روستاهای خارج از مرکز کوچ کنند، چه تغییر مهمی در فرهنگ و بافت قصبات و دهستان‌ها و توسعه آن‌ها رخ خواهد داد.

مسکن روستایی برای همه به غیر از مهندسان

با وقوع زلزله‌های متعدد در چند دهه اخیر و خسارات و تلفات سنگین روستاها توجهات به نوسازی خانه‌های روستایی بیشتر جلب شد و به‌خصوص در دو دهه اخیر تسهیلات و وام‌هایی برای مسکن‌سازی یا نوسازی روستاها اختصاص یافت و متعاقب آن سنددار شدن املاک روستاها هم در دستورکار قرار گرفت؛ اما در این خصوص و نیز واگذاری‌ زمین مسکونی در روستاها به مهندسان کشاورزی طرحی در دستورکار قرار نگرفت؛ در حالی که جهت دلگرمی و تشویق‌ آنها می شد از چنین ابزارهایی استفاده شود.
همچنین واگذاری زمین اجاره‌ای یا ارزان در نواحی روستایی یا شهرهای کوچک دوردست یک روش تشویقی مهم محسوب می‌شود.

جدایی مدیریت از مالکیت املاک کشاورزی یک مطالبه قدیمی

عده‌ای معتقدند جریانات اصلاحات ارضی در دهه۴۰ به کشاورزی ایران ضرباتی وارد کرد و به دلیل خرد شدن اراضی باعث اولین مهاجرت‌ها از روستاها شد؛ زیرا ملاکین قدیم مدیران کشاورزی خوبی بودند.‌ بعدها طرح‌هایی نصفه و نیمه هم برای ایجاد شرکت‌های کشت و صنعت و امثالهم مطرح شد؛ اما در کل کشور ما یکی از معدود کشورهایی است که مالکیت صدرصدی ملکی وجود دارد و ممکن است مالکیت یک زمین ده‌ها سال در دست یک نفر یا بعدها ورثه او باشد (حتی تا یک قرن) و این موضوع نوعی رکود و عدم تنوع را باعث می‌شود.

از همان سال‌های بعد از انقلاب بحثی قدیمی مطرح شد مبنی‌بر جدا شدن مدیریت از مالکیت واحدهای تولیدی و بهره‌برداری و حتی وزیر سابق جهاد کشاورزی هم در این زمینه حرف‌هایی زد.

اگر به طریقی حداقل مالکیت برخی اراضی کشاورزی از فرم شخصی به مالکیت شرکتی مبدل شود؛ مثلاً شرکت سهامی خاص یا تعاونی پتانسیل مهمی جهت تغییرات مثبت بعدی و مداخله دادن و شراکت کارشناسان کشاورزی فراهم شود مثلا برای سنددار کردن اراضی کشوری می توان طرح‌های تشویقی در نظر گرفت تا اسناد جدید به نام یک شرکت‌ صادر شود، نه شخص؛ چون ملاکین بعدها هم برای نقل و انتقال راحت‌تر هستند‌ و بعید است با این کار‌ مشکلی داشته باشند.

تلاش‌های سازمان نظام مهندسی کشاورزی‌ برای تزریق دانش مهندسی

با تشکیل سازمان نظام مهندسی کشاورزی و نیز نظام دامپزشکی بعد از سال‌ها تاخیر، کار مهمی برای استفاده از خدمات مهندسین در عرصه بخش انجام شد و دانش آموختگان انبوه این رشته‌ها صاحب تریبونی شدند و حتی شاید اکنون جایگاه مهندسین کشاورزی از حیث اشتغال برخلاف یک دهه قبل بهتر از خیلی رشته‌های دیگر باشد.

بعدها چند ردیف نظارتی و مشاوره‌ای هم مثل ناظرین گندم گلخانه‌ها و دامپروری‌ها تعریف و اجرایی شد؛ بدین شکل بسیاری از تحصیلکردگان به روستاها و قطب‌های کشاورزی عزیمت کردند و کارهایی انجام شد؛ اما این ردیف‌های کاری اولا محدود و کم درآمد بوده و هست و ثانیا با استخدام ناظرین گندم در وزارت جهاد کشاورزی این شغل متغیر و موقت هم برای عده‌ای محدود تبدیل به شغلی کارمندی شد.
درباره اینکه‌ سازمان نظام مهندسی توانسته باشد باعث مهاجرت به روستاها شده باشد باید گفت که اصولا چنین هدفی هم تقریبا در دستور کار نبوده است.

وام بانک کشاورزی به فارغ التحصیلان

در ابتدای دهه ۱۳۸۰خورشیدی در دولت دوم اصلاحات مقامات بانک کشاورز ناگهان با مهندسین مهربان شدند و اعلام شد به هر فارغ التحصیل کشاورزی جوان‌ ۲۰میلیون تومان وام ۸ساله جهت اجرای طرح‌های کشاورزی یا دام پرداخت می‌شود.

در آن زمان قیمت سکه هم حدود ۱۲۰هزار تومان بود (یک درصد فعلی) بودجه این کار هم ۱۰۰میلیارد تومان اعلام شد که تقریبا معادل۱۵۰میلیون دلار امروزی بود؛ البته عده‌ای هم که‌ شرایط لازم و نفوذ کافی داشتند مثل تضامین و غیره توانستند تسهیلاتی بگیرند و کارهایی عمدتا به شکل گلخانه سازی انجام شد‌ که البته محل این طرح‌ها هم بیشتر اطراف محدوده تهران، شمال و امثالهم بود؛ ضمن اینکه برای این پروسه مشورت و همفکری با وزارت جهاد کشاورزی یا نظام مهندسی وقت‌ انجام نشد و بعدها هم که ارزش پول کاهش یافت و مبلغ این تسهیلات حداکثر دو برابر شد که دیگر کارایی نداشت.

شاید با رایزنی و کار کارشناسی لازم و هماهنگی می‌شد با همان سرمایه برای یک پنجم مهندسان اشتغالزایی انجام شود و یا شرایط حضور آنها به شکل تعاونی در روستاهای دوردست مهیا شود.

شهرک‌های کشاورزی بدون اولویت گذاری برای مهندسان

از سال‌ها پیش با راه‌اندازی شرکت شهرک‌های کشاورزی‌ زمین‌ها و محوطه‌‌هایی برای احداث مجتمع‌های گلخانه‌ای و آبزی‌پروری و امثالهم اختصاص یافت و حتی برخی نیازهای آنها مثل تامین آب و غیره به شکل متمرکزتری تامین شد.

این پروگرام به سرعت توانست جای خالی خود را بازیابی کند و در برخی نقاط موفق هم بوده؛ اما بسیاری از زمین‌ها و طرح‌های داخل شهرک‌ها هر سال به‌صورت کلی و فله‌ای آگهی می‌شود تا علاقه‌مندان سرمایه‌گذاری مراجعه کنند؛ اما عملا اولویتی برای دانش آموختگان کشاورزی یا جوانان روستاهای بومی وجود ندارد؛ در حالی که این پروسه می‌تواند پتانسیل خوبی برای جذب دانش مهندسی باشد.

البته این را هم باید گفت که اصولا طبق برآوردها حدود ۵ تا۶ درصد سرمایه‌های مالی اقتصاد کشور در حوزه بخش کشاورزی جریان دارد و این بخش نیازمند جذب سرمایه‌گذاری‌های بزرگتر‌ و حتی سرمایه خارجی و اجرای مگاپروژه‌هاست؛ ضمن اینکه باید این باور در مسئولان به وجود آید که به کارگیری مهندسان و تزریق آنها به پروژه‌ها کاملا موثر و باعث افزایش بهره‌وری است.

سنددار کردن اراضی کشاورزی‌ فرصتی برای شراکت جزئی مهندسان

طبق برآوردها هنوز حدود ۶۰دصد اراضی کشاورزی و دامپروری و روستایی فاقد سند تفکیکی است؛ البته خیلی مناطق دارای پلاک ثبتی است و اسناد کلی و مشاعی وجود دارد؛ لیکن بسیاری از اراضی فاقد سند شش دانگ و تفکیکی است در سال‌های اخیر کارها در این خصوص شتاب گرفته است؛ مثل طرح یو تی ام و غیره لیکن راه درازی باقی است حتی گفته شده به باغاتی که تمایل به تجمیع داشته باشند سند رایگان داده می‌شود.

به عقیده نگارنده فرصت سند دار کردن یکی از موقعیت‌هایی است که می‌شود روی شراکت جزئی مهندسین کشاورزی کار شود؛ مثلا اگر دارندگان اسناد عادی یکی از مهندسین را شریک خیلی جزئی کنند به آنها سریعا سند رایگان داده شود‌ و یا همان طور که گفته شد ثبت مالکیت اراضی به شکل شرکتی انجام شود و یا اگر مهندسان بخواهند در روستایی خانه‌ای بسازند سریعتر به آنها سند داده شود.
نقل است در زمان زمامداری معمر قذافی به مهندسینی که قصد کار کشاورزی داشتند زمین رایگان و صد هزار دلار وام بدون بهره داده می‌شد و اکثر نقاط صحرای بزرگ لیبی با ۱۰میلیارد دلار آبرسانی و لوله کشی شده بود.

یک همایش پساکرونایی لازم است

تقریبا چندسالی است که از همایش‌های پر زرق و برق گوناگون تقریبا خبری نیست؛ البته در حوزه اشتغالزایی برای فارغ التحصیلان کشاورزی انصافا توسط اشخاص دلسوز گه گاه جشنواره و همایش‌هایی خودجوش برگزار شده یا به مناسبت روز مهندس در اغلب این جلسات خیلی‌ها به این موضوع رسیدند که محل و مکان اصلی کار مهندسان کشاورزی روستاها و دهستان‌هاست و این نواحی جغرافیایی هم به هزار دلیل خالی از اینان است؛ پس اگر در آینده همایشی سالانه صرفا برای بررسی راهکارهای مهاجرت دانش آموختگان به نواحی روستایی برگزار شود کار مهمی محسوب می‌شود.

مجید ذوالفقاری‌ ـ کارشناس و تحلیلگر