صید غیرقانونی کوسه‌ها در خلیج فارس و زنگ خطر انقراض

آیا می‌دانستید نگهبان میلیون‌ها ساله خلیج فارس، امروز در سایه سودجویی‌های کوتاه‌مدت، خود به قربانی تبدیل شده است؟ پوست‌کنی در اسکله‌های مخفی، فروش پنهان در بازارها، و سرو شدن با نام‌های جعلی در برخی رستوران‌ها؛ این‌ها تنها نشانه‌های تلخ یک فاجعه محیط‌زیستی پنهان در پهنه آبی کشورمان است.

اخبار سبز کشاورزی؛ صید بی‌رویه کوسه‌ها، نه تنها یک ممنوعیت قانونی را نقض می‌کند، بلکه تعادل حیاتی زیستگاه آن‌ها را در معرض نابودی کامل قرار داده است. این یک داستان ساده درباره ماهیگیری نیست؛ این داستان در مورد فروپاشی یک اکوسیستم است.

 شکافتن رازهای بازار سیاه و تهدید زنجیره غذایی

علی‌رغم ممنوعیت‌های روشنی که برای صید و فروش این آبزیان غضروفی ارزشمند وضع شده است، گزارش‌ها از ادامه این روند در بازارها و رستوران‌های محلی حکایت دارند. چرا این شکار غیرقانونی همچنان ادامه دارد؟ پاسخ ساده است: سود سرشار حاصل از فروش گوشت و باله کوسه، انگیزه‌ای قوی برای تخطی ایجاد کرده است.

کوسه‌ها در نقش “تنظیم‌کننده اصلی” اکوسیستم دریایی خلیج فارس عمل می‌کنند. نابودی آن‌ها، مانند حذف یک مهره کلیدی از یک پازل است؛ جمعیت ماهیان کوچک بدون کنترل رشد کرده و در نهایت، کل زنجیره غذایی در هم می‌شکند و این یعنی کاهش شدید صید پایدار برای جامعه صیادی در آینده‌ای نزدیک.

تنوع گونه‌ای در معرض خطر: بمبک‌ها و دیگران

خلیج فارس میزبان گونه‌های متنوعی از کوسه‌هاست. خانواده بمبک‌ها (شامل سوس، سفید، سیاه و کُر) از نظر فراوانی برجسته‌تر هستند. اما نکته نگران‌کننده نرخ زادآوری پایین آن‌هاست. کوسه‌ها دیر به بلوغ می‌رسند و فاصله زیادی بین هر دوره بارداری دارند. این ویژگی زیستی به این معناست که شکار حتی تعداد کمی از آن‌ها می‌تواند نسل‌شان را به شدت کاهش دهد و توازن بوم‌زیستی را برای دهه‌ها به خطر اندازد.

کارشناسان محیط زیست منطقه آزاد قشم، زنگ خطر را برای نزدیک به ۳۰ گونه کوسه‌ماهی و سپرماهی در آن منطقه به صدا درآورده‌اند. کوسه‌های صید شده پس از انتقال به سردخانه‌ها، به‌سرعت برای توزیع به بازارهای داخل و خارج از جزیره فرستاده می‌شوند تا به دست مصرف‌کننده نهایی برسند.

 لقمه‌ای به بهای نابودی و سلامت انسان

در این چرخه مخرب، مصرف‌کننده نیز قربانی است. رستوران‌دارانی که این گوشت را با نام‌های ساختگی عرضه می‌کنند، نه تنها طبیعت، بلکه سلامت مشتریان خود را نیز فریب می‌دهند.

هشدار جدی: گوشت کوسه به دلیل جذب آلاینده‌های دریایی، سرشار از فلزات سنگین، به‌ویژه جیوه است. مصرف این گوشت می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیری بر سیستم عصبی انسان وارد کند. این دوگانگی، یعنی فریب طبیعت و فریب انسان، نشان می‌دهد که این تجارت سیاه، سمی است.

گردشگری پایدار بر احترام به دریا متکی است، نه تخریب آن. حذف کوسه‌ها، اقتصاد محلی صیادان را به دلیل برهم خوردن توازن صید، فلج خواهد کرد.

 ایران در کانون توجه جهانی؛ آمارها چه می‌گویند؟

بحران صید کوسه یک مسئله صرفاً محلی نیست. آمار سازمان‌های بین‌المللی، جایگاه ایران را در این زمینه روشن می‌کند:

• بر اساس گزارش TRAFFIC (۲۰۲۲) و داده‌های FAO، ایران در فاصله سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۷، در میان ۲۰ کشور با بیشترین میزان صید کوسه‌ماهی در جهان، رتبه شانزدهم را داشته است.
• متوسط سالانه صید اعلامی ایران در این دوره، حدود ۱۳,۵۹۶ تن بوده است.
• نکته مهم: این آمار تنها شامل صید رسمی ثبت شده توسط سازمان شیلات است و صیدهای غیرمجاز و گزارش نشده را شامل نمی‌شود؛ بنابراین، رقم واقعی بسیار بالاتر است.

به طور جهانی، ۷۷ درصد از گونه‌های کوسه و شعاع‌ماهیان اقیانوسی طبق معیارهای IUCN در معرض خطر انقراض قرار دارند و انسان‌ها اصلی‌ترین تهدید هستند، در حالی که آمار حملات کوسه به انسان بسیار ناچیز است (حدود ۵۵ حادثه در سال در کل جهان).

 ضرورت اقدام فوری؛ صید نابالغ‌ها و قوانین بازدارنده

جدی‌ترین زنگ خطر در آب‌های جنوب کشور، صید کوسه‌های نابالغ و کوچک است. این شکار زودهنگام، با توجه به نرخ پایین زادآوری کوسه‌ها، تضمین‌کننده انقراض نسل آن‌هاست.

در جزیره قشم، مدیریت محیط زیست با آگاهی از این بحران، اقدامات مهمی انجام داده است:

• آموزش: برگزاری کارگاه‌هایی برای صیادان و رستوران‌داران با موضوع «ممنوعیت استفاده از کوسه (کولی) در غذاهای محلی».
• قوانین سخت‌گیرانه: براساس قوانین شکار و صید، صید، فروش و عرضه کوسه‌ماهیان در قشم ممنوع اعلام شده است.
• جریمه‌های سنگین: برای متخلفان جرائم نقدی سنگینی تعیین شده است؛ از جمله ۵۰۰ میلیون ریال برای صید کوسه‌نهنگ (کولی کر) و ۱۰۰ میلیون ریال برای سایر کوسه‌ها.

این اقدامات با همکاری مؤسسه «کولی کر خلیج‌فارس» و حمایت نهادهایی مانند UNDP/GEF/SGP در حال اجرا است.

حفاظت از دریا، مسئولیت اجتماعی ماست

خلیج فارس برای توسعه پایدار، نیازمند دریاهایی زنده و سواحلی سالم است. حفاظت از کوسه‌ها یعنی حفاظت از حیات دریا، میراث مشترک همه ما. امروز سکوت در برابر سود کوتاه‌مدت، فردا ما را با دریایی بی‌جان، اقتصادی وابسته به دریا که فلج شده، و گردشگری بی‌اعتبار روبه‌رو خواهد کرد. صید و طبخ کوسه در خلیج فارس، خیانت به آینده این آب‌هاست و مسئولیت حفاظت از آن بر دوش تک‌تک ماست.